Qaraqalpaq fol`klori

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW WA`ZIRLIGI
A`JINIYaZ ATINDAG`I NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
Qaraqalpaq fol`klori boyinsha
LEKTsIYa TEKSTLERI



Du`zgen: prof. Ken`esbay Allambergenov
NO`KIS-2012
TEMA` Fol`klor haqqinda uliwma tu`sinik
Jobasi`

1. 
   Qaraqalpaq xalqinin` fol`klori ha`m onin` xarakterli belgileri
   
2. 
   Fol`klor ha`m tariyx, xaliq filosofiyasi, fol`klor ha`m pedagogika, xaliq do`retpelerinin` a`debiyat penen baylanisi.
   
3. 
   Fol`klordin` taraliwi ha`m atqariliwi 4. Fol`klorg`a ta`n syujet, obraz, til.
   

Paydalanilg`an a`debiyatlar`

1. 
   Da`wqaraev N. Shig`armalarinin` toliq jiynag`i. No`kis. 1977-jil 93-94-b.
   
2. 
   Sag`iytov I. «a`debiyat ha`m fol`klor», No`kis, , qoie qq-qr-b.
   
3. 
   Sag`iytov I. «Qaraqalpaq xalqinin` qaharmanliq eposi». No`kis, qoye. wy0-wyt-.
   
4. 
   Sag`iytov I.,Tajimuratov a`. «Qaraqalpaq fol`klori» No`kis qouo. t-u-á. ewe-wet-b.
   
5. 
   Maqsetov Q. «Qaraqalpaq xalqinin` ko`rkem awizeki do`retpeleri». No`kis, qooy, t-u-b. equ-ew0-b.
   

1. Qaraqalpaq xalqinin` fol`klori ha`m onin` xarakterli belgileri

Fol`klor degen atamanin` o`zi xaliqtin` ko`rkem do`retpesi degen tu`sinikti an`latip, onin` xaliqlig`inin` belgisin ko`rsetip turadi. Bul ilim payda bolmastan aldin erte da`wirlerde bizin` xalqimiz yag`niy qaraqalpaq xalqi o`zinin` awizeki do`retpeleri esaplang`an da`stanlarina, qissa-erteklerine, naqilmaqallarina, jumbaqlarina, qosiqlarina, aytislarina, an`iz-a`psanalarina iye bolg`an.
Qaraqalpaq xalqinda awizeki do`retpelerden basqa jazba esteliklerde payda boldi.
Fol`klorliq do`retpeler sonin` ishinde qaraqalpaq fol`klori jazba a`debiyat penen salistirg`anda o`zine ta`n o`zgeshelikler menen ayrilip turadi. Ma`selen, fol`klorg`a ta`n en` tiykarg`i o`zgesheliklerdin` biri-bul fol`tklorliq shig`armalardin` ko`pshilik jag`dayda awizsha do`retilip, awizsha atqariliwi ha`m xaliq arasinda awizsha taraliwi bolip tabiladi.
Ayirim waqitlari fol`klorliq do`retpeler jazba tu`rde de tarqaliwi mu`mkin. Bug`an misal retinde ko`binese liro-epikaliq da`stanlar « G`a`rip-ashiq», «Sayatxan-hamra», «Yusip-Zliyxa» h.t.b. aytip o`tiwimizge boladi.
Biz ko`binese fol`klorliq do`retpelerdi ja`ma`a`t ta`repinen do`retilgen, atadan balag`a miyras bolg`an awizdan-awizg`a o`tiwshi shig`armalar dep tu`sinemiz. Biraq bazi bir payitlari bul qandayda bir avtor ta`repinen do`retilgen, xaliq awizeki do`retpesine aylanip ketiwi de mu`mkin. Qaraqalpaq fol`klorliq shig`armalarinan joqarida aytip o`tkenimizdey a`jiniyaz, Berdaq, Jan`abay shayirlardin` shig`armalarinin` ayirim variantlarin usharatmiz. Misali, «Bozataw», «Aqsu`n`gu`l», «Bolmasa» h.t.b. qosiqlari.
Fol`klorg`a ta`n ja`ne bir ayriqshaliq belgi-awizeki do`retpelerdin` ko`p variantlilig`i. Buni qaraqalpaq da`stanlarinan ayqin sezemiz.
Folklor doretpelerinin xar kaysisinin oz atkariushilari boladi. Misali , dastanlardi baksilar , jiraular aytadi, kissaxanlar okiydi. Ertekti ertekshiler, nakildi nakilshilar, kosikti kosikshilar, aytisti shayirlarjuuabiylar atkaradi, aytimlardin oz atkariushilari porxanlar, duuaxanlar, tauipler atkaratugin bolgan.
Dastanlar, kosiklar ogada bay xalik namalari tiykarinda kobiz, duutar jardeminde atkariladi. Fol`klordin baska janrlarinin xar kaysisinin aytiliu , atkariliu usillari , dasturleri bar. Bulardin xammesi fol`klordi adebiyattan ayirip turadi.
Bizin xalkimiz arasinda aytilip jurgen xalik kosiklari , dastanlari alpis beske jakin baksi namalari xam kiriktan aslam jirau namalari menen atkariladi Usinday bir-birin takrarlamaytugin xalik namalari oz atlari menen ataladi. Maselen, Siyperde, Karajorga, Dembermes, Adinnan, Bozatau, Muxalles, Ala kayis, Ariuxan, bes perde, jeti asirim, aygalay, Dagalinnen, Daglari, Dardinnen, Ilme Sultan, Nar iydirgen, Saykali nalish, Tarlan, Yagli baxar, Teke nalish , Yara yandim, Kara dali, Xosh ades, x.t.b degen belgili xalik baksi namalari namalari menen birge , «Ayga shap», «At shabar», «Bara kel», «Jark eter», «Jortiuli» , «Ziban», «Koz aydin» «Miyan kol», « «Nogayli», «Uzin bel» «Saykal», «Yabbar», «Sibay» , «Tolgau» x.t.b jirau namalari bar Adebiy shigarmalar bir varianta bolsa fol`klor shigarmalari bir neshe varianta ushirasadi.Auiz eki doretpelerdin kop variantlilik xam versiya, kop katlamlilik kubilisi xam sinkretizm kubilislari da fol`klordin ozine tan ayiriksha ozgesheliklerinin biri bolip esaplanadi.
Fol`klor adebiyattan gore xaliktin urip-adet, dasturlerine , uliuma etnografiyasi menen tigiz baylanisli bolip keledi.
Xar bir millet, xalik yaki etnikalik toparlarga tan bolgan urip adet, dasturler, jamiyetlik turmisi, diniy tusinikleri, dun`ya tanimi , til ayirmashiliklari fol`klor doretpelerinde aykin korinedi.
Orta Aziya xaliklari ozine tan etnikalik xarakterge iye ayirmashiliklari bar. Xar bir xaliktin erte dauirden milliy urip –adet dasturlerine , dun`ya tanimina , til ozgesheliklerine karay auiz adebiyati kaliplesken. Maselen «Koblan», «Alpamis», «Edige» x.t.b. dastanlar turkiy tilles xaliklardin kopshiliginde derlik bar. Bul dastanlardin milliy versiyalarin salistirip karaganimizda xar bir xaliktin miyrasi sol xaliktin ruuxin, psixologiyasin, salt-dasturlerin, urip-adetlerin oz boyina jamlegenliginin guuasi bolamiz.
Fol`klorda xalik tariyxin ozinshe tusindiriu filosofiyalik oylardi ozinshe juumaklastiriu, pedagogikalik printsiplerdi ozinshe bayanlau bar