Qaraqalpaq fol`klori

1. Ertedegi qaraqalpaq fol`klorinin` u`lgileri

Qaraqalpaq fol`klorinin` ertedegi u`lgilerinen derekler. Orta Aziya xaliqlarinin` ko`pshiliginin` atababalari esaplang`an Shig`is Aral jag`alalirnda b.e.sh. X-VII a`sirlerde jasag`an sak-massaget qa`wimlerinin` ma`deniyati menen baylanislilig`in ko`remiz.
S.P.Tolstov ju`rgizgen arxeologiyaliq izertlewler Aqshada`r`ya ha`m Sirda`r`yanin` ortan`g`i jag`alawlarinan, Inkar da`r`ya boylarinan bul qa`wimlerdin` deregin tapti. Usi qa`wimlerge baylanisli bizin` fol`klorimizda «Tumaris», «Shiraq», «Zarina ha`m Striangiya», «Zariadr ha`m Odatida» siyaqli an`iz formasindag`i shig`armalar b.e.sh da`wirlerde do`retilip, ha`zirgi tu`rk xaliqlarinin` a`yyemgi ata-babalarinan derek beredi. Qaraqalpaqlardin` en` a`yyemgi jeri Xorezmnin` payda boliwi haqqindag`i an`izlar S.P.Tolstovtin` «a`yyemgi Xorezm ma`deniyatin izlep» kitabinan orin alg`an.
Tu`rk xaliqlarinin` eposlarinda saqlang`an «Tumaris» ha`m «Shiraq» haqqindag`i an`izlarda Orta Aziya xaliqlari o`z wataninin` azatlig`i, paraxatshiliq, sirtqi dushpanlar menen alip barg`an gu`resleri so`z etiledi.
a`yyemgi da`wirdegi tu`rk qa`wimlerinin` poeziyasi sol qa`wimlerdin` basinan keshirgen ko`p g`ana
tariyxiy waqiyalar menen tig`iz baylanisqan.
Tariyxtan ma`lim VI a`sirdin` aqirinda tu`rk qag`anati shig`istag`i koreets qoltig`inan baslap, batistag`i Kaspiy ten`izine shekemgi bolg`an u`lken ko`lemdegi jerdi iyeleydi. En` a`hmiyetlisi tariyxtin` bul da`wirinde tariyxiy-a`debiy jobada ko`rkem su`wretlengen Orxon-Enisey estelikleri jazilip qaldirildi.
Orxon-Enisey jazba esteliklerindegi ideyaliq-ko`rkemlik jag`inan ayriqsha ko`zge tu`setug`in Kultegin, Toniko`k, Bilke qag`an jazba esteliklerindegi da`stanlar batirlardin` erligin tu`rk xaliqlarinin` basshilarinin` danalig`in su`wretlewshi a`yyemgi tu`rk da`stanlari qatarina kiredi.
«Toniko`k» jazba esteligi xaliq awiz a`debiyatinin` sol da`wirdegi ha`zirgi ku`nge shekem saqlanip kiyatirg`an motivlerin u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye. Onin` fol`klorliq ha`m a`debiy o`zgesheliklerine na`zer awdarg`animizda tu`rk qa`wimlerinin` xaliq bolip birigiwi, olardin` o`z azatlig`i ha`m g`a`rezsizligi ushin gu`resiwi haqqindag`i o`zinin` so`zi menen «aqil iyesi, so`z iyesi men boldim» degenindey ol usi tariyxiy da`stannin` aqili, dana jirshisi sipatinda bayqaladi.
XIII a`sirden qalg`an miyras qipshaqlar so`zligi «Kodeks-Kumanikus» u`lken a`hmiyetke iye bolip, bul kitapta qaraqalpaq fol`klorliq shig`armalarinin` u`lgisindegi shig`armalar ushrasadi.
«Qipshaqlar so`zligi»nde XII-XII a`sirde jasag`an ata-babalarimizdin` aytqan tolg`awlari, naqilmaqallari, an`iz ha`m jumbaqlari berilgen.
Fol`klor menen jazba a`debiy estelikler mudami bir-biri menen o`z-ara baylanista bolip, fol`klorliq shig`armalar bir waqlari jazba esteliklerge aylansa, bir da`wirlerde jazba esteliklerdin` fol`klorliq variantlari payda boladi.
Fol`klorliq u`lgilerdin` uzaq waqitlar saqlaniwina xaliqtin` janli awizeki do`retpesi ha`m erte, orta a`sirlerde du`zilgen so`zlikler sebepshi boladi. Bul ma`selede M.Qashqariydin` «Devonu lug`atit tu`rk» kitabin ha`m «Kodeks kumanikus»ti ayriqsha atap ko`rsetiwge boladi.
M.Qashqariydin` kitabinda xaliq qosiqlarinin` u`lgileri ko`plep berilgen bolip, olar tematikaliq jaqtan tu`rlishe. Ko`pshilik qosiq kupletleri xaliq poeziyasinin` ko`p da`wirdi basinan keshirgen, xaliqtin` belgili fol`klorliq da`stu`ri boyinsha isilg`an, qa`liplesken u`lgileri.
Devonda bir neshshe an`izlar, naqil-maqallar qaraqalpaq fol`klorindag`i naqil-maqal u`lgilerine ju`da` uqsas bolip keledi.
Tu`rk tilles xaliqlarg`a ortaq a`debiy miyras Yusup has hajibtin` «Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasi fol`klorg`a tiykarlang`an bahali shig`armalardan esaplanadi. Bunda Orta Aziya ha`m Shig`is Tu`rkstanda jasaytug`in tu`rkiy xaliqlardin` fol`klorinin` bay u`lgileri xaliq naqil-maqallari, aforizmler ko`plep ushirasadi.