20-tema. Xaliq araliq valyuta qatnasiqlari

20-TEMA. XALIQ ARALIQ VALYUTA QATNASIQLARI
20.1. Valyuta sisteması hám onıń elementleri
Xalıq aralıq valyuta munasábetleriniń rawajlanıwda mámleketler ortasında xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń tereńlashuvi, xalıq aralıq bazarlardıń payda bolıwı, xojalıq júrgiziwdiń xalıq aralıq sistemasın qáliplesiwi hám xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslardıń globallasıwı hám de internatsionallashuvi tiykarǵı faktorlardan bolıp esaplanadı.
Xalıq aralıq valyuta munasábetleri xalıq aralıq social - ekonomikalıq munasábetlerdi rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı. Xalıq aralıq tákirar islep shıǵarıw hám valyuta munasábetleri ortasında tikkeley hám keri baylanıs ámeldegi bolıp, olar xalıq aralıq tabıslı tovarlar, finanslıq kapital hám xızmetlerdi ayırbaslaw processinde kórinetuǵın boladı.
Mámleketler ortasında valyuta munasábetleriniń jaǵdayı milliy hám xalıq aralıq ekonomikanıń rawajlanıwı, mámleketler ortasındaǵı siyasiy ortalıq, sonıń menen birge, basqa qatar faktorlar menen bahalanadı.
Xalıq aralıq ekonomikanıń globallasıwı hám internatsionallashuvi sharayatında ishki islep shıǵarıw processler sırtqı faktorlarǵa baylanıslı bolıp qaladı. Atap aytqanda, xalıq aralıq islep shıǵarıw, sawda, pán hám texnika rawajlanıwı, shet el kapitaldıń migratsiyasi sıyaqlı basqa processler valyuta munasábetleri arqalı tártipke salıp barıladı. Xalıq aralıq valyuta munasábetleriniń zaiflashuvi, jáhán finanslıq krizisları jergilikli hám xalıq aralıq dárejedegi tákirar islep shıǵarıw procesine unamsız tásir kórsetedi.
Mámleketler ortasında xalıq aralıq social - ekonomikalıq munasábetlerdiń rawajlanıwı xalıq aralıq valyuta munasábetleriniń qáliplesiwi hám mazmunan rawajlanıp, rawajlanıwlasıp barıwına jay jarattı. Bul, óz gezeginde, valyuta sistemasın qáliplesiwine xızmet etdi.
valyuta sisteması - valyuta munasábetlerin tashkil etiw hám tártipke salıw forması bolıp, jergilikli nızamshılıq yamasa xalıq aralıq shártlesiw tiykarında bekkemlenedi. Xalıq aralıq ekonomikalıq ádebiyatlarda - milliy, xalıq aralıq hám aymaqlıq valyuta sistemaları bar ekenligi tán alıw etiledi.
Daslep milliy valyuta sistemaları payda bolǵan. Milliy valyuta sistemaları xalıq aralıq ámeliyat daǵı normalarni inabatqa alǵan halda jergilikli nızamshılıq hújjetleri tiykarında tártiplestiriledi. Milliy valyuta sisteması mámleket pul sistemasın tashkil etip, erkin túrde mámleket aymaǵınan ózge aymaqlarda tólew quralın orınlawı múmkin. Bunıń ushın qatar faktorlar ámeldegi bolıwı kerek. Atap aytqanda, milliy ekonomikanıń turaqlılıǵın hám básekige shıdamlılıǵı támiyinlengen bolıwı, milliy valyutanı satıp alıw qábileti bekkem bolıwı, mámleket jáhán xojalıǵında joqarı mártebeyi hám reytingge ıyelewi sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Xalıq aralıq valyuta sistemasınıń vujudga keliwiniń tiykarın mámleketlerdiń milliy valyuta sisteması tashkil etedi hám mámleketler ortasında óz-ara kelisimler tiykarında bekkemlenedi. Dáslepki xalıq aralıq valyuta tizmining vujudga keliwi 1850 jıllarǵa tuwrı keledi. Xalıq aralıq valyuta sistemasınıń turaqlı nátiyjeli ámel etiwi, onıń tiyisli principlerıge ámel etiliwi, mámleketler ortasında siyasiy ekonomikalıq turaqlılıq támiyinleniwin talap etedi, hákis halda xalıq aralıq valyuta sisteması waqtı - waqtı menen krizisqa ushraydı, bunıń nátiyjesinde ámeldegi valyuta sisteması toqtatıw tawıp, onıń ornına jańası dúziledi.
Milliy hám xalıq aralıq valyuta sistemasınıń ámel etiwi, olardıń elementlerinde kórinetuǵın boladı.
Milliy valyuta sistemasınıń tiykarǵı elementleri tómendegilerden ibarat:
- milliy valyuta;
- konverterlash shártleri;
- milliy valyuta pariteti;
- milliy valyuta stuldıń rejimi;
- valyutalıq shegaranıń bar ekenligi yamasa shegaralanbaǵanlıǵı, valyuta qadaǵalawı;
- mámlekettiń xalıq aralıq valyuta likvidligini tártipke salıw tártibi;
- xalıq aralıq kredit mablagiaridan tólew quralı retinde paydalanıwı reglamentı;
- mámlekettiń xalıq aralıq esap -kitaplar reglamentı;
- jergilikli valyuta hám altın bazarların iskerlik kórsetiw rejimi (tártibi);
- mámleket valyuta munasábetlerin tártipke salatuǵın hám basqaratuǵın jergilikli organlar.
Xalıq aralıq valyuta sistemasınıń elementleri.
- jáhán aqshasınıń funksional forması;
- valyutalami óz-ara konvertirlash shártleri;
- valyuta pariteti rejiminiń reglamentı;
- mámleketlikleraro valyutalıq shegaralardı tártipke salıw;
- xalıq aralıq valyuta likvidligini mámleketlikleraro tártipke salıw usılı;
- xalıq aralıq kredit qarjları mámilesin unifikaciyalaw qaǵıydaları;
- xalıq aralıq esap -kitaplar formaların qóllawdıń qaǵıydaları;
- xalıq aralıq valyuta hám altın bazarlarınıń jumıs alıp barıw rejimi;
- mámleketlikleraro valyutanı tártipke soluvchi xalıq aralıq shólkemler.
Milliy valyuta sistemasınıń tiykarın sol mámleket milliy valyutası tashkil etedi. Bul valyuta tiyisli nızamshılıq hújjetleri tiykarında mámlekette birden-bir tólew quralı retinde bekkemlenedi. Xalıq aralıq esap -kitaplarda qollanılatuǵın pul (milliy valyutalar) valyuta dep júritiledi.