20-tema. Xaliq araliq valyuta qatnasiqlari

15.2. Valyuta sistemasınıń rawajlanıw basqıshları
Jáhán civilizatsiyasınıń ásirler dawamında rawajlanıwı dúnyadaǵı túrli mámleketler social - ekonomikalıq turmıs tárizine túrlishe tásir kórsetdi. Sol noqatyi názerden XIX asrni tar mániste batıs civilizatsiyasınıń altın asri yamasa klassik altın standartı húkimranlıǵı asri dewimiz múmkin. Bul dáwirde mámilede altın menen birge gúmis de tólew quralın atqarǵan, lekin mámleketler ortasındaǵı esap -kitaplar altında ámelge asırilar hám jáhán mámleketleri ekonomikası altın standartı astında birlesken edi.
Mámlekette ámel etken milliy valyutalar (dollar, funt, frank hám t.b. ) bolsa, tek ǵana belgilengen altın ma`nisin ólshem birligi bolıp xızmet etken. Mısalı, dollardıń atalıwı - 1/20 unsiya salmaqlıqqa teń bolǵan altındı anglatgan, funt sterling atı bolsa - altındıń j unsiya salmaǵın anglatgan. Sonnan kelip shıǵıp, ayırbaslaw kursları mámleket qatnasıwisiz qatań belgilengen bahalarda ámelge asırılǵan. Mámleket milliy valyutaları ólshem birligine baylanıslı túrde bir- birine mudami uyqas kelgen. Yaǵnıy 1 funt (ólshem birligi) mudami 16 unsiyaga, tap sonday 1 funt sterling (altın ólshem birligi) 4, 86 dollarǵa teń bolǵan.
Xalıq aralıq altın standartı insanlarǵa kútá úlken múmkinshilikler jaratqan hám pútkil jáhánda ámel etiwshi universal pul wazıypasın o'tagan.
AQShning rawajlanǵan hám bay mámleket dárejesine jetiwiniń tiykarǵı sebeplerinen biri retinde, dúnyanıń derlik barlıq mámleketlerinde dollardıń tólew quralı retinde ámel etiwi zárúrli áhmiyet kásip etedi. Bunı ekonomikanıń rawajlanıwda miynet bólistiriwinde, xalıq aralıq kapital aǵımında, xalıq aralıq jumısshı kúshi migratsiyasida hám basqalarda kóriwimiz múmkin.
Sonı belgilengenler etiw kerek, altındı erkin ekonomikada ámel etiwi, barlıq tovarlarǵa erkin almastırıwlanatuǵın ulıwma ekvivalent «maxsus tavar» retinde tán alınıwı ushın 100 jıllar talap etildi hám mámlekettiń bul processler degi ornı onsha úlken emes. Sebebi, altındı mámilege shıǵıwı mámleket ixtiyori menen emes, bálki bazar talabınan kelip shıǵıp belgilengen. Xalıq aralıq altın standartınıń ámel etiwi mámlekette jasalma inflyatsiyani júzege keliwine jol qoymasligi menen birge, mámleket tólew balansınıń teń salmaqlılıqı támiyinlegen.
Mámlekette pul usınısın artpaqtası jergilikli tavar hám xızmetler bahosining artıwına alıp keledi. Óz gezeginde, xalıqtıń nominal dáramatları artadı, bul bolsa importtıń ósiwine tásir kórsetedi.
Sebebi, import tovarlar bahası jergilikli tovarlarǵa salıstırǵanda talay tómen boladı. Nátiyjede mámlekette kiriptiń kólemi importqa salıstırǵanda qisqaradı. Óz gezeginde, mámleket sırtqı sawda balansında kemtarlıqtı keltirip shıǵaradı. Bul bolsa mámleket altın valyuta rezervlerin azayıwına alıp keledi. Sol orında aytıw kerek, bank depozitlarining jasalma túrde asıwı hám bank tárepinen beriletuǵın kreditiar kóleminiń artpaqtası da altın - valyuta rezervlerin azayıwına alıp keledi. Sebebi, bul halda da importerlar yamasa bank klientleri depozitlarni altın muǵdarında qaytarıwdı talap etediler. Sonıń ushın mámlekette pul usınısın kemeytiw jáne onıń tiyisli normaın saqlaw kerek boladı.
Pul usınısınıń tómenlewi tovarlar bahasın túsiwine alıp keledi hám nátiyjede bazarda bahalar teń salmaqlılıqı támiyinlenedi. Bul bolsa kirip kólemin asırıw zárúriyatın tuwdıradı hám mámleketke altın aǵımınıń artıwına unamlı tásir kórsetedi. Bul jaǵday óz-ara sawda - ekonomikalıq munasábette bolǵan barlıq mámleketlerde bahalar teń salmaqlılıqı támiyinlangunga shekem dawam etedi.
Óz dáwirinde mámlekettiń altın standartı pul sistemasın ǵárezsiz ámel etiwine aralasıwı, onıń natiyjeliligine unamsız tásir etken hám bul pul sistemasınıń jetiliskenliginen qatań názer inflyatsiya, retsessiya nátiyjesinde ekonomikalıq siklning ızınen shıǵıw jaǵdayları júz bergen. Altın teńgelerdi soqqı urıw etiw ústinen mámleket qadaǵalawın ornatılıwı, nızamlı tólew qurallarınıń mámleket tárepinen belgilep qoyılǵanlıǵı, qaǵaz pullardı ámeldegi etiliwi hám inflyatsiyani xoshametlantirilishi sıyaqlı jónelisler arqalı mámleket erkin pul bazarın basqarıwǵa háreket etken. Mámlekettiń pul mámilesine tásir etiw ilajların engiziliwine qaramay, bul tarawdaǵı ózgerisler tiykarlanıp bazar talabınan kelip shıǵıp ámelge asırılǵan.