20-tema. Xaliq araliq valyuta qatnasiqlari

15.3. Valyuta stul hám onıń túrleri
Ekonomikalıq ádebiyatlarda valyuta stul jáne onı anıqlaw jóninde júdá kóp pikirler hám jantasıwlar bar. Olar kóp jaǵdayda bir- birine uyqas kelmeydi. Bunıń tiykarǵı sebebi valyuta stul haqqında bildirilgen pikirler túrli georgrafik hám social - ekonomikalıq ortalıqta jaratılǵanlıǵı bolsa kerek.
valyuta stul boyınsha ekonomist ilimpazlar tárepinen bildirilgen pikir hám jantasıwlardıń ulıwma mazmunı «valyuta stul ~ bul bir mámleket milliy valyutası «bahosini» basqa mámleket pul birliginde ańlatılıwini» ańlatadı.
valyuta stul valyuta sistemasınıń zárúrli elementlerinen biri esaplanadı, sebebi xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler túrli mámleketlerdiń milliy valyutaların bir-birine ólshewdi talap etedi.
Bul bolsa valyuta stul arqalı anıqlanadı. Túrli mámleketler valyutaları bir- birine salıstırıwlap bahosini anıqlaw islep shıǵarıw hám almastırıwlaw procesine tıykarlanıp olardı obiektiv baha munasábetleri arqalı ámelge asıriladı.
valyuta stul fundamental hám basqa ob'ektiv-sub'ektiv faktorlar tásirinde turaqlı túrde tebranib turadı, bazarda tovarlar hám xızmetler kóleminiń ózgeriwi hám de pul sistemasınıń tásirinde valyutalar stul anıqlanadı jáne onı anıqlaw tártibi de ózgerip turadı.
Xalıq aralıq ámeliyatda valyuta stuldıń tártipke salıp turılatuǵın hám júzip juretuǵın usılları bar.
Tártipke salınatuǵın valyuta stul teoriyası tárepdarları valyuta stuldı mámleket tárepinen tártipke salıw arqalı onı mámleket ekonomikasın rawajlandırıwdıń qosımsha mexanizmi ekenligin aytıp otedi. Fransiya ekonomistsi Dj. Mid, R. Mandellning pikrine qaraǵanda xalıq aralıq bazarlarda valyuta stuldıń turaqlı túrde ózgeriwi milliy ekonomikaǵa unamsız tásir kórsetedi, sebebi mámleket mudamı da odan nátiyjeli paydalana almasligi múmkin, sol sebepli de mámleket milliy valyuta stuldı ekonomikanıń nátiyjeli rawajlanıw baǵdarınan kelip shıǵıp ózi belgilewi kerekligin aytıp otedi, Amerikalıq ekonomist E. Bimbaum valyuta stul mámleketlikleraro tashkil etilgen xalıq aralıq finanslıq shólkemlerdiń óz-ara shártlesiwi tiykarında ornatılıwı kerekligin aytıp otedi.
valyutanıń júzip juretuǵın stuldıń teoriyası tárepdarları tiykarlanıp neoklassik baǵdardaǵı ekonomistler esaplanadı. Atap aytqanda, olardıń qatarına M. Fridmen (Chikago mektebiniń jolbasshısı ), F. Maxlup (Prinston universiteti), A. Lindbek (Stokgolm universiteti), G. Djonson (Chikago hám London universitetleri), L. Erxard, G. Girsh. E. Dyurr (Germaniyanıń Freyburg mektep) hám basqalar kiredi.
valyutanıń júzip juretuǵın stuldıń qattı valyuta stuldan quvidagi abzallıqları ámeldegi:
• mámleket tólew balansın avtomatikalıq tárzde tártipke saladı ;
• mámlekettiń social - ekonomikalıq baǵdarları boyınsha siyasatti sırtqı aralasıwsızlar tańlaw múmkinshiligin beredi;
• valyuta sawdasın rawajlanıwına keń múmkinshilik beredi, bazar daǵı talap hám usınıs tiykarında kimdir yuttiradi kimdir bolsa utadı ;
• xalıq aralıq sawdanı rawajlanıwın xoshametlentiredi;
• valyuta bazarı valyuta stuldı mámleketke salıstırǵanda tez hám anıqlaw anıqlaw múmkinshiligin beredi.
Hár bir mámleket valyuta stuldıń qanday usılın ámeldegi etiwdi ǵárezsiz hal etedi. Buǵan qatar faktorlar tásir etedi, atap aytqanda, mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq jaǵdayı, mámleket bank sistemasında pul - kredit siyasatınıń ayriqsha qásiyetleri, ekonomikanıń turaqlılıǵın hám básekige shıdamlılıǵı sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı.
valyuta stuldıń tártipke salınatuǵın usılı ámeliyatda qollanılǵanda milliy valyutanıń stul tiykarlanıp Oraylıq bank tárepinen ornatıladı, valyuta stuldıń bul túri tiykarlanıp ekonomikanı mamuriy basqarıw sharayatına xos bolıp tabıladı. Bul sharayatta valyuta stul mámleket Oraylıq banki tárepinen derektiv kórsetilgen tárzde engizilip, tavar hám xızmetler bahası mamuriy usılda ámeldegi etiledi. Bunday sharayatta, tiykarlanıp milliy valyutalar basqa mámleket valyutasına erkin basma-bas almasıwlanmaydi.
valyuta stuldıń júzip juretuǵın túri, bazar ekonomikası sharayatındaǵı tavar - pul munasábetlerinde keń ámeldegi etilip, bunda milliy valyutalardıń shet el mámleketler valyutasına salıstırǵanda stul talap hám usınıs tiykarında ornatıladı.