20-tema. Xaliq araliq valyuta qatnasiqlari

15.4. Xalıq aralıq esap-kitaplardıń payda bolıwı hám áhmiyeti
Xalıq aralıq valyuta esap -kitaplardıń vujudga keliwi hám rawajlanıwınıń tiykarında mámleketler ortasında tavar hám xızmetler almasivuning bar ekenligi, kapital aylanbasınıń vujudga keliwi hám onıń kólemin mudami artıp barıwı jatadı. Xalıq aralıq esap -kitaplar xalıq aralıq sırtqı tavar hám xızmetler aylanbasın shólkemlestiriw, kommerciya hám kommerciyalıq bolmaǵan operatsiyalardı ámelge asırıw, kreditler beriw hám kapital háreketinde kórinetuǵın boladı.
Xalıq aralıq esap -kitaplar - túrli mámleketler yuridikalıq hám fizikalıq shaxsları ortasında ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq munasábetler nátiyjesinde vujudga keletuǵın pullıq talap hám minnetlemelerdi tártipke salıw usılları bolıp tabıladı. Mámleketler ortasında ámelge asırilatuǵın operatsiyalardıń tiykarǵı kólemi shet el valyutalardı kóshiriw, yaǵnıy xalıq aralıq esap -kitaplar tiykarında ámelge asıriladı.
Xalıq aralıq esap -kitaplardı ámelge asırıwda banklerdiń shet el mámleketler degi bólimleri yamasa shet el bankler menen ornatılǵan wákillik esap nomerlerinen (korrespondentlik munasábetleri) paydalanıladı. Korrespondent munasábetlerde «loro» (shet el banklerdiń jergilikli banklardagi), «nostro» (jergilikli banklerdiń shet el banklardagi) esapraqamlarini ashıw arqalı ámelge asıriladı.
Xalıq aralıq esap -kitaplarda qollanılatuǵın korrespondent esapraqamlar ashılǵanda bankler ortasında bul esapraqamlar boyınsha esap -kitaplardı ámelge asırıw tártibi, komission tólewlerdiń muǵdarı, sarplanǵan aqshalardı toltırıw jolları hám basqa máselelerdi orınlaw haqqında óz-ara shártlesiw dúziledi.
Bankler xalıq aralıq esap -kitaplardı óz waqtında hám tolıq ámelge asırıw maqsetinde likvidli valyutalarda zárúr muǵdardaǵı valyuta pozitsiyalarni támiyinlewge háreket etedi, bunda tiykarǵı itibar ámelge asırilatuǵın esap -kitaplardı belgilengen múddet hám muǵdarda tolıqb beriwge qaratıladı.
Xalıq aralıq bank ámeliyatınan ekenin aytıw kerek xalıq aralıq esap -kitaplardı ámelge asırıp atırǵan bankler «nostro» esapbetalari boyınsha tiyisli valyutada dáramat alıw, sonıń menen birge, bul aqshalardı jáhán ssuda kapitalı bazarlarında valyutalı aktivlerge jaylastırıw maqsetinde tiyisli qaldıqtı saqlawǵa háreket etedi.
Xalıq aralıq esap -kitaplarda banklerdiń iskerligi tiyisli jergilikli hám xalıq aralıq miqiyosdagi huqıqıy hújjetler tiykarında tártiplestiriledi. Xalıq aralıq ámeldegi valyuta operatsiyalardan dúnyanıń jetekshi mámleketleri milliy valyutası tólew quralları wazıypasın atqaradı. Birinshi jáhán urısına shekem funt sterlingde mámilege shıǵarılǵan veksellar (trattallar) xalıq aralıq esap -kitaplar boyınsha operatsiyalardıń 80 payızın atqardı.
Mámleketler ortasında miynet bólistiriwiniń kusheytiwi hám olardıń ekonomikasın rawajlanıwda óz-ara sáykesliktiń payda bolıwı sebepli, Angliya funt sterlingi xalıq aralıq esap -kitaplar daǵı úlesi 1948-jılda 40 procentke, 1999 -yilarning basında bolsa 5 procentke túsip qaldı.
AQSH dollarınıń sırtqı sawda daǵı úlesi 1982-jılda 78 procentke etdi, 2000-jıllardıń basında yevro, Yaponiya iyenasi, shvetsariya franki hám basqa jetekshi mámleketler milliy valyutaları xalıq aralıq tólew quralı retinde paydalanila baslandı, nátiyjede AQSH dollarınıń xalıq aralıq sawda daǵı úlesi 55 procentke tústi.
Atap ótiw kerek, mámleketler ortasında ámelge asırilatuǵın ayırım esap -kitaplarda 1970-jıldan SDR (spetsialnie prav zaimstvovaniya), 2000-jıldan keyin yevro aktiv qollanila baslandı.
Xalıq aralıq esap -kitaplardıń rawajlanıwı nátiyjesinde altındı tólew quralı retindegi roli tekǵana ishki esap -kitaplardan, bálki xalıq aralıq tólewlerdi ámelge asırıwdan da siqib shıǵarıldı. Altın standartı eń rawajlanǵan dáwirde da xalıq aralıq esap -kitaplarda odan tólew balansınıń passiv qaldıg'ini tólewde paydalanildi. Altın standartınıń biykar etiliwi hám sarı metallǵa kredit pullardı almastırıw toqtatilgandan keyin xalıq aralıq minnetlemelerdi altınǵa tólew zárúriyatı joǵaldı.
Biraq, atap ótiw kerek, mámleketler ortasında sociallıq-ekonomikalıq turaqlılıq buzılǵanda jáhán aqshasın atqarap atırǵan milliy valyutalarǵa salıstırǵanda isenimdiń joǵalıp ketiwi nátiyjesinde xalıq aralıq esap -kitaplarda altınnan paydalanıw halları ámeliyattan málim.
Mısalı, ekinshi jáhán urısı dáwirinde xalıq aralıq esap -kitaplardıń tiykarǵı bólegi altın slitkalarda ámelge asırılǵan. Urıstan keyingi dáwirde (1950 - 1958-jıllarda) ayırım kóp tárepleme esap -kitaplar daslep 40 procentkeshe, 1955 jılda 75 procentkeshe altın menen tolıqnǵan.
Zamanagóy sharayatta mámleketler óziniń tólew balansı turaqlılıǵındı támiyinlew maqsetinde altın rezervlerin dúnyanıń jetekshi valyutalarına sotadi. Bul óz - ózinden kórinip turıptı, olda, altın xalıq aralıq esap -kitaplarda tuwrınan - tuwrı qatnasıw etpesten, altın bazarları arqalı esap -kitaplardı ámelge asırıwǵa jetip atır.
Xalıq aralıq esap -kitaplardıń jaǵdayı hám rawajlanıwına qatar faktorlar tásir etedi. Atap aytqanda, mámleketler ortasındaǵı social - ekonomikalıq siyasat, valyuta nızamchiligi, xalıq aralıq sawdanı shólkemlestiriwdiń nızam hám qaǵıydaları, sonıń menen birge, finans - kredit sistemasınıń rawajlanǵanlıq dárejesi usılar gápinen bolıp tabıladı.