Qaraqalpaq fol`klori

2. Salt-da`stu`r jirlarinin` tematikaliq o`zgeshelikleri, atqariwshilar, atqarililiw orni, waqti haqqinda.
Salt-da`stu`r jirlari tematikaliq jaqtan bir neshshe tu`rlerge bo`linedi. Q.Maqsetov penen A.Tajimuratovtin` qouo-jili shiqqan «Qaraqalpaq fol`klori» sabaqlig`inda da`stu`r jirlarin o`zinin` ishki mazmuni, tematikasina qaray to`mendegishe bo`ledi.
q) Toy jirlari` a) toy baslar b) betashar
w) Mun`-sher jirlari` a) joqlaw b) sin`siw v) ha`wjar.
Al, Q.Maqsetovtin` «Qaraqalpaq xalqinin` ko`rkem awizeki do`retpeleri» (qooy-jili) miynetinde da`stu`r qosiqlarin bes bo`limge bo`lip qaraydi. Olardan toy baslaw, ha`wjar, sin`siw, betashar, joqlaw.Bular bir-birinen o`zinin` mazmuni, ko`rkemlik o`zgesheligi muzikalilig`i menen u`lken atqariliw orni, waqti menen u`lken ayirmashiliqlarg`a iye.
Toy baslaw.
Xalqimizdin` ha`r bir jeke adamnin` o`mirindegi en` quwanishli belgisi-toy bolip sanaladi. Toy ha`mme waqit adamlardin` shadli, quwanishli baxitli ku`nlerinin` gu`wasi. :yleniw, qiz uzatiw, balali boliw, oni besikke bo`lew, jasti belgilew h.t.b. quwanishli sebeplerge baylanisli toylar o`tkeriledi.Solardin` ishinde qiz uzatiw ha`m u`yleniw toylarinda toy baslar aytilatug`in bolip, sonnan keyin toydin` qizig`i baslang`an.
Toy baslar jirlarinin` tiykarg`i maqseti-toy berejaq bolg`an adamg`a qutli bolsin aytiw, jaqsi tilek tilew, shan`araq qurip atirg`an jaslarg`a baxit tilew siyaqli tilekler boladi.Toy baslawshi xaliqtin` tilegin toy
berip atirg`an adamg`a jetkerip, quwanishina quwanish qosadi. Misali`Toy degen quwanishtin` basi bolar
Toy dese quyrap qalg`an bas jumalar Bul toydi qosiq penen baslayin men Siyliqti to`rge berin` jan ag`alar.
Al, ha`zirgi jag`daylarda toyda toy baslar kelin keler aldinda, toydin` baslaniwinda qosiqshilar ta`repinen atqariladi. Ma`selen`
Qutli bolsin g`oshshaq jigit
Quwanishli toylarin`iz
O`zin`izge jarasadi
Aqil menen oylarin`iz
Da`wir o`zgerislerine qarap toy baslawda o`zgeriske ushirap atir. Toy baslaw qanday o`zgeriske usharamasin, ol xaliqtin` burinnan sanasina sin`ip ketken salt-da`stu`rleri ekenligin, onin` o`z aldina atqariliw orni ha`m atqariliw sheberligi bar ekenligin moyinlaymiz. ha`wjar.
Xalqimizda qiz uzatiw waqitnda aytilatug`in salt-da`stu`r jirlarinin` biri ha`wjar bolip, bul ayirim waqitlari yar-yar dep te ju`ritiledi. ha`wjar uzatilip atirg`an qiz ta`repinen de, arnawli adamlar ta`repinen de atqariliwi mu`mkin. O`tken zamanlarda ha`wjardi eki ta`repke bo`linip, topar bolip atqarg`an. Son`g`i gezleri ha`wjar uzatilatug`in qiz ta`repinen qurdaslari ortasinda aytilg`an.
ha`wjarda qizdin` ishki ku`yinish-su`yinishleri, u`yinen ketip baratirg`anlig`i, o`zge esikke
barg`andag`i jag`daylari jirlanadi. Misali`
Qamshi boyi qar jawsa
Qarsaq jortar ha`wjar Janim balam qayda dep a`kem joytar ha`wjar
Ayirim waqitlari «ha`wjar» uzatilip atirg`an qizdin` apa-sin`lileri yaki qurdaslari ta`repinen de aytiladi.
Sildir-sildir qamisqa
Sirg`am tu`sti ha`wjar
Sirlaspag`an jat elge Apam tu`sti ha`wjar
ha`wjar qosiqlarinin` o`zine ta`n aytiliw irg`ag`i yaki o`z namasi boladi. Bul nama xorg`a tu`sip aytiliwina da qolay.