Qaraqalpaq fol`klori

2. a`jayip ha`diyseler haqqinda ertekler

Bul ertekler o`zinin` do`reliwi jag`inan ku`ta` erte zamanlardan baslanadi. Adamlar ta`biyattin` jasirin sirin an`li tu`rde sezbey atirg`anda haywanatlar du`n`yasi ha`m ta`biyattag`i zan`liq qubilislarda ta`biyattan tis ku`sh bir degen tu`sinik, isenimlerden do`regen ertekler.
Adamlar ma`deniyattin` en` to`mengi basqishinda turg`anda, turmisin jaqsilaw ushin ta`biyat qubilislari, haywanatlar du`n`yasi menen gu`resip olardi jen`iw ushin a`rman etken qiyal oyinan do`regen ha`diyseler ertek formasinda ju`zege kelgen.
Qiyaliy erteklerde adamlar ta`biyattin` sirin bilip, oni o`zinin` ku`n ko`risi ushin paydalaniwdi og`ada erteden a`rman etken.
Qiyaliy erteklerde qatnasatug`in adamlardi eki tu`rge bo`lip qarawdi ilimpaz N.Da`wqaraev o`z miynetinde aytqan.Ayirim ilimpazlarimiz «qiyaliy» co`zin barliq erteklerge ta`n qubilis dep qarap bul erteklerdi a`jayip ha`diyseler haqqindag`i ertekler dep atadi.
Bul erteklerde tiykarg`i qatnasiwshi-qaharmanlar adam menen birge da`w-peri, aydarha, jilan, ka`ramatli quslar, suymuriq ka`ramatli terek, duwaxanlar, siyqirli ayna, taraq, tayaq-qilish, alma, ma`stan kempir, adamlardin` haywan, qusqa, tasqa aylaniwi, ushar gilem, ashil da`sturxan h.t.b. ha`diyseler so`z boladi.
Bulardin` ha`mmesi adamzat o`mirindgi ku`ndelikli tirishiligine baylanisli bolip jaqsiliq penen jamanliq arasindag`i qarama-qarsildiqti su`wretleydi. Bul erteklerde ha`r tu`rli maqluqlar, haywanlar belgili bir personajlar retinde de qatnasadi.
a`jayip ha`diyselerdi so`z etiwshi erteklerde ko`zge taslanatug`in syujetlik motiv-qaharmannin` jaslayinan jetim qalip, ayanishli halda qus yamasa qa`siyetli terek ta`repinen ta`rbiyalaniwi. Bul syujet «Egiz bala» erteginde bolip. Balalar qus penen ag`ashtin` ja`rdeminde ta`rbiyalanadi. Na`tiyjede olardin` birewi qus tilin, ekinshisi ag`ash tilin biledi.Bul erteklerdin` qiyaliy pikirler shinliq penen aralas keledi.
a`jayip ha`diyseler haqqinda erteklerdin` mazmuni, ideyaliq bag`dari, qurilisi obrazlari haqqinda
teren`irek tu`siniw ushin syujetlik o`zgesheliklerine toqtap o`temiz.
«Mashaqatli turmis keshirgen jigit» erteginde patsha da`rejesine ko`terilgen bul jigittin` hayalinin` aydarha boliwi, onin` o`ltiriliwi, jigittin` jarli qizina u`yleniwi, onin` joq bolip ketiwi, jeztirnaq, aq jilan, qara jilanlar menen urisi, an`shinin` jolbaris penen dos boliwi, an`shinin` ja`rdemi menen qizdin` tabiliwi so`z boladi.
«Jartibas batir» erteginde alma jep ju`kli bolg`an kempir haqqinda, onin` kishkene balasi Jartibastin` batirlig`i, ag`alarinin` jamanliq etip oyg`a taslap ketiwi, onda peri ma`kani bolip peri qizg`a u`yleniwi so`z boladi. Bulardan basqa «Abat batir», «Qiran», «Batir bala», «Gu`lza`mze», «Qudabay mergen», «Aqilli qiz» h.t.b. a`jayip ha`diyselerdi su`wretlewshi ertekler bar. Bunday erteklerdi do`retiwshiler ta`biyattag`i, ja`miyettegi, jeke adamnin` o`mirindegi en` qiyin, sheshilmeytug`in ma`selelerdi ortag`a taslaydi.
a`jayip ha`diyseler haqqindag`i ertekler mazmuni boyinsha siyqirli ha`reket ha`m quri qiyaldan turmistan, onda o`tken da`wirlerdegi adamlardin` turmis tirishiligin ko`z aldin`a elestetug`in turmisliq detal`lardi bayqawg`a boladi.