Qaraqalpaq til bilimi

II bap. Hawa massalarınıń tiykarǵı xarakteristikaları
2.1. Jıllı hawa massalarınıń xarakteristikaları

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, eger kórilgen aymaqta hawa massasınıń temperaturası kúnnen kúnge tómenlep, onıń ortasha sutkalıq temperaturası eń salmaqlılıq temperaturasınan joqarı saqlanıp qalsa, bunday massası jıllı bunday massası dep ataladı. Jıllı hawa massası kóbinese turaqlı jaǵdayda boladı. Jıllı turaqlı hawa massası, ádetde, kontinentler ústinde jıldıń suwıq yarımında gúzetiledi. Bul hawa massası salıstırǵanda jıllı okeanlıq ústinde uzaq múddet háreketlenip, kontinentlerge jetip keledi (teńiz tropik hawası yamasa teńiz tegis hawası ). Okean hám teńizler ústinde bunday hawa massası jıldıń jıllı yarımında, yaǵnıy jıllı hawa (qurǵaqlıq tropik hawası yamasa qurǵaqlıq mo''tadil hawası ) kontinentten salıstırǵanda suwıq suw sırtı ústine kelgeninde gúzetiledi.

Jıllı turaqlı hawa massasınıń ko'rilayotgan aymaqǵa kirip keliwiniń sinoptik (tsirkulyatsion) sharayatları túrlishe bolıwı múmkin. Jıllı turaqlı hawa massası ciklonlarning jıllı sektorlarına hám olarǵa qońsılas bolǵan antitsiklonlardıń arqa bólimlerine xarakterli bolıp tabıladı.
Jıllı turaqlı hawa massasına tán hawa rayı : pútkilley qatalamdor (St) yamasa atlamdor top-top (Sc) bultdorlik, geyde shivalama jawınlar jawadı yamasa advektiv rayonlar payda boladı. Jazda jıllı turaqlı hawa massası qurǵaqlıq ústinde, yaǵnıy qurǵaqlıq tropik hawası mo''tadil keńlikler degi qurǵaqlıqqa kirip kelip de gúzetiledi. Bunday jıllı turaqlı hawa massasında bultsiz ashıq hawa rayı gúzetiledi, lekin atmosferanıń jer sırtına jaqın qatlamında shań tóplanǵanınan gorizontal kóriniwsheńlik jamanladi.
Daslep jıldıń suwıq yarımında kontinentke kelgen jıllı hawa massası noturg'un bolıwı múmkin, lekin kontinent ishine jıljıǵan tárepke onıń jaǵdayı turaqlı bolıp qaladı. Óytkeni sonda, hawa massasınıń suwıq tóselgen sırtından suwıwı áqibetinde atmosferanıń tómengi qatlamında temperaturanıń vertikal gradienti tez azayadı hám inversiya qatlamı payda boladı. Inversiya atmosferanıń tómengi qatlamında júzege kelmese de, birneshe júz metr biyiklikte júz beriwi múmkin.
Málim biyiklikte payda bolǵan inversiya qatlamı hawa massasınıń tósalgan sırtından qattı soviyotgan tómen qatlamın joqarıda jaylasqan atmosfera qatlamlarınan ajıratıp turadı.Inversiya qatlamı vertikal boyınsha háreketlenip atırǵan hawa bólekshelerin toqtatuvchi (tosqınlıq etiwshi) qatlam esaplanadı.
Haqıyqattan da, kóterileip atırǵan hawa bólekshesi adiabatik nızam boyınsha suwıydı. Eger bunday bólekshe daslep átirap daǵı hawadan ıssılaw bolsa, inversiya qatlamında ol átirap daǵı hawa temperaturasına tez iykemlesedi hám Arximed kúshi tásirinde kóteriliw múmkinshiligi joǵaladı. Sol sebepli inversiya qatlamı astında tómenden kóterileip atırǵan úyinlerdiń jayılıwı hám suw bug'i hám de shań bóleksheleriniń toplanıwı júz beredi. Bul bolsa inversiya astı qatlamı joqarı shegarasınıń qosımsha radiatsion suwıwına alıp keledi. Nátiyjede suw bug'ining kondensatsiyasi baslanadı hám inversiya qatlamı bálentligine baylanıslı túrde St yamasa Sc bultları yamasa rayon payda boladı.
Jıllı turaqlı hawa massasında meteorologik shamalardıń sutkalıq ózgeriwi júdá kishi boladı. Bunnan tısqarı kúshli ıssılıq advekciya menen baylanıslı bolǵan, mısalı tunda, suwıw ornına geyde temperaturanıń eliriwi gúzetiledi.
Jıllı noturg'un hawa massası kontinentlerde jazda (teńiz tropik hawası,qurǵaqlıq tropik hawası), teńiz arqalı qasında qısta da gúzetiliwi múmkin (teńiz tegis hawası ). Okean hám teńizler ústinde bunday hawa massası, ádette, jıldıń suwıq yarımında, ásirese salıstırǵanda jıllı hawanıń (teńiz tegis hawası ) ıssılaw suw sırtı ústine kirip keliwinde gúzetiledi. Hawa massası tómennen, suw sırtınan ısıǵanlıǵı ushın, qısta kontinentlerden okeanlıqqa suwıq hawa kirip kelgeninde, suw sirtları ústinde turaqlı hawa massalarınıń qáliplesiwi ushın qolay sharayatlar júzege keledi.
Subtropik hám tropik keńliklerde suw sırtı ústinde hátte jazda da noturg'un jaǵdayda bolatuǵın eń jıllı hawa massaları (teńiz tegis hawası ) qáliplesedi.
Jıllı hawa massası túrli sinoptik sharayatlarda, sonıń menen birge ciklonlardıń jıllı sektorlarında hám antitsiklonlardıń batıs shetlerinde turaqlı emes jaǵdayda bolıwı múmkin.
Jıllı turaqlı emes hawa massalarǵa tez-tez gúldirmamalar, nóser jawınları, top-top (Cu) hám geyde jamǵır top-top (Cb) bultlar, sonıń menen birge, jawınlardan keyin júzege keletuǵın tungi radiatsion rayonlar tán bolıp tabıladı. Meteorologik shamalardıń sutkalıq ózgerisleri jıllı turaqlı hawa massalaridagilardan azmaz úlken boladı tek.
Kontinentler ústinde háttekki arqaǵa jıljıǵan tárepke jıllı hawa massası waqıt ótiwi menen turaqlı emes bolıp qalıwı múmkin. Buǵan jer sırtınan hawa massası kúndizgi jılıwınıń dawam etiwi hám puwlanıw esabınan ıǵallıqtıń artpaqtası sebep boladı.
Ayırım jaǵdaylarda jer sırtınıń túngi radiatsion suwıwı túnde konvektsiyanıń rawajlanıwına alıp keledi. Nátiyjede kúshli jamǵır top-top bultlar payda boladı, gúldirmama hám nóser jawınları gúzetiledi.
Ulıwma alǵanda, jıllı hawa massası kóbinese turaqlı hawa massası boladı (ásirese jıldıń suwıq yarımında qurǵaqlıqlar ústinde).