Qaraqalpaq til bilimi

2.3. Hawa massaları qásiyetleriniń transformatsion ózgerisleri

Hawa massaları qásiyetleriniń toqtawsız ózgeriwi transformaciya dep ataladı. Hawa massalarınıń transformaciyası - bul keń mániste, hawa massalarınıń eń zárúrli qásiyetleri: temperatura, ıǵallıq, turaqlılıq, kondensaciya sistemaları (bultlar, jawınlar, rayonlar ) hám basqalardıń ózgerisleri bolıp tabıladı. Bul mániste, hawa massalarınıń transformaciyası ámelde Bárha dawam etip turadı hám hesh qashan toqtamaydi. Biraq transformaciya processinde hawa qásiyetleri tez ózgeretuǵın hám sutkalararalıq ózgerisleri kishi bolǵan dáwirlerdi ajıratıw múmkin.

Eger hawa massaları qásiyetleriniń ózgerisleri kishi bolıp, kórilgen hawa massası geografiyalıq túriniń qásiyetleri saqlansa, ol jaǵdayda transformaciya salıstırmalı dep ataladı. Hawa massalarınıń salıstırmalı transformaciyası hawanıń kóshiwinde jer sırtı sharayatlarınıń ózgeriwi nátiyjesinde gúzetiledi. Eger hawa massasınıń ózgeshelikleri túpten ózgerse, ol óz geografiyalıq túrin ózgertirip, basqa tiykarǵı túrdegi hawa massasına aylanadı jáne bul transformaciya tolıq transformaciya dep ataladı. Mısalı, arktik hawa qubla aymaqlarǵa kóshse, tegis hawaǵa aylanadı hám kerisinshe. Hawa ózgeshelikleriniń tez ózgeriwden áste ózgeriwge ótiwi az-azdanlıq menen júz beredi. Sol sebepli, qaysı waqıttan baslap hawa massası atınıń ózgertiw kerekligin anıqlaw qıyın. Ózgeshelikleri tárepten parıq etiwshi jańa hawa massası kórilip atırǵan aymaqqa kirip kelip keyingi dáslepki kúnleri sutkalararalıq temperaturanıń ózgeriwi 4°-5° teń boladı, keyinirek olar 1°-2° ge shekem azayadı. Okeanlıq ústinde suwıq hawa massaları kirip kelgen dáslepki sutkalarda temperaturanıń ózgerisleri 10°-15° ge shekem jetiwi múmkin. Sol sebepli hawa massası transformaciyasınıń tawısıw kriteryası retinde jer sırtı hám 850 gPa júzedegi temperaturanıń ortasha sutkalıq ózgerisleri 1°-1, 5° den kem bolıp qalatuǵın waqıt qabıl etiledi.
Meteorologik shamalardıń sutkalıq ózgeriwi transformaciyanıń bólek kórinisi bolsada, hawa massası transformaciyasınıń kórsetkishi esaplanbaydı, sebebi ol jergilikli hawa massalarında da úlken bolıwı múmkin. Transformaciyanı empirik anıqlaw ushın hawanıń málim bólekshelerin hár kúni bir waqıtta gúzetip, onıń qásiyetlerin salıstırıw kerek. Málim bolıwısha, jańa geografiyalıq aymaqqa kirip kelgen hawa massasınıń dáslepki kúndegi transformaciyası, keyingi kúndegige qaraǵanda tezirek ótedi, yaǵnıy meteorologik shamalardıń qásiyetleri teń salmaqlılıq jaǵdayınan qansha uzaq bolsa,transformaciya tezligi sonsha úlken boladı. Transformaciya dáwiri, yaǵnıy hawa massasınıń teń salmaqlılıq jaǵdayına erisiw dáwiri 5-7 sutkaǵa teń boladı.
Hawa massasınıń transformaciyasın empirik úyreniwdiń tómendegi tiykarǵı qaǵıydaları bar.
1. Traektoriya usılı. Barik topografiya kartaları járdeminde qálegen júzede ajıratıp alınǵan bólekshelerdiń traektoriyaları 3-bapta kórsetilgen usıllar boyınsha anıqlanadı. Hawa bóleksheleriniń kóshiwi processindegi ózgesheliklerdiń ózgeriwi hám de hawa massaları transformaciyasınıń baǵdarı anıqlanadı.
2. Erkin aerostatlar usılı. Erkin aerostatlarda ushıw waqtında júklerdi tastap jiberiw yamasa jaǵdayǵa qaray qabıqtan gazdıń bir bólegin shıǵarıw arqalı málim júzedegi ushıw bálentligi ılajı bolǵanınsha saqlanadı.
Aerostattıń gorizontal kóshiw tezligi ushıw bálentligidegi hawa tezligi Bóleksheleri qásiyetleriniń ózgerislerin xarakterleydi, dep shamalanadı.
3. Operativ zondlaw usılı. Hár bir júzede meteorologik shamalardıń lokal ózgerislerin anıq biliw ushın saylanǵan punktlerde atmosferanı operativ zondlaw ótkeriledi. Eger hawa bóleksheleriniń gorizontal boyınsha háreketi júz bermeytuǵın sinoptik sharayatlar gúzetilse, ol halda izbe-iz zondlaw nátiyjelerin salıstırıwlap, tikkeley transformaciya tezligin anıqlaw, yaǵnıy málim waqıt aralıǵinda (ádette, sutka ) atmosfera málim xarakteristikasınıń ózgeriwin (mısalı, temperaturanı ) anıqlaw múmkin.
Joqarıda kórsetilgen usıllar kemshiliklerden jıraq emes, álbette. Lekin olar transformaciya tezligi muǵdarın tahminiy bahalawǵa múmkinshilik beredi.
Kóbinese, ámelde traektoriyalar usılınan paydalanıladı, sebebi ol qolaylaw. Hawa massaları transformaciyasın teoriyalıq esaplaw ıssılıq uzatıw, suw bug'i hám nurli energiya tarqalıwı teńlemeleriniń qollanılıwına tiykarlanǵan.