Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- Жирмунский В.М.
ǵırı, júdá, dım, orasan
sıyaqlı arttırıw mánisi bar sózler atqaradı da, olar tolıq mánili qızıl, qara sıyaqlı kelbetlikler menen dizbeklesip, arttırıw dárejeniń analitikalıq formasın jasaydı. Mısalı: o ǵırı qızıl, dım qara. Bul jerde sózdiń analitikalıq formasın tanıw ǵa qatnaslı bir másele bar: sózlerdiń belgili bir dizbeginiń analitikalıq forma retinde tanılıwı ushın, tilde sol kategoriyanıń jeke, sintetikalıq formalarınıń bolıwı shárt. Bunıń, sonday-aq, kelbetliktiń joqarıda aytıl ǵan arttırıw dáreje formalarına da qatnası bar. Máselege usı kóz-qarastan qara ǵanımızda, oǵırı qızıl, dım qara sıyaqlı formalar menen mánisi ja ǵınan sáykes keletuǵın qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı kelbetliktiń arttırıw dáreje formasın sintetikalıq forma deymiz be degen soraw tuwıladı. Bul soraw ǵa juwap beriw ushın qıp-qızıl, qap-qara degenlerdiń quramında ǵı birinshi elementtiń (qıp-, qap-) tábiyatın anıqlap alıw kerek boladı. Bul elementti biz kómekshi sóz dey almaymız. Bul element shı ǵısı jaǵınan kómekshi sózler menen jaqınlaspaydı. Demek, qıp-qızıl, qap-qara degenlerdi kelbetlik dárejeleriniń analitikalıq formalarınıń qatarına jatqızatu ǵınday negiz joq. Sonda bul qanday forma bolǵanı? Qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlılardıń quramında ǵı birinshi element tyurkologiyalıq ádebiyatlarda janapay yamasa kúsheytkish buwın dep atalıp júr. Bul elementtiń (qıp-, qap-) kómekshi sózdiń qatarına jatpaytu ǵınlıǵı, onıń qatnasıwı menen jasal ǵan forma analitikalıq forma bola almaytuǵınlıǵı joqarıda aytılǵan edi. Bul element mánisi ja ǵınan orıs tilindegi ayırım prefiksler menen sáykes keledi. Biraq túrkiy tillerinde affikslerdiń prefiks dep atalatu ǵın túriniń joq ekenligin esapqa alatu ǵın bolsaq, onı prefiks dep tanıwımız qıyın. Sonlıqtan, bul elementtiń (qap-, 1 Жирмунский В.М. Аталған мақаласы, 51-бет. 2 Мухин А. Функциональный критерий в морфологии. Сб. «Аналитические конструкции в языках различных типов». стр. 195-196. 80 qıp-) prefiks sıyaqlı xızmet atqaratu ǵınlıǵın eskertip, qıp-qızıl, qap-qara, tip-tik sıyaqlılardı shártli túrde kelbetliktiń arttırıw dárejesiniń sintetikalıq forması dep tanıwımız ǵa tuwra keledi. Al oǵırı shıraylı, júdá qızıl, dım qara sıyaqlılar sózlerdiń dizbeginen jasalıp, mánisi ja ǵınan qıp-qızıl, qap-qara, bip-biyik, ap- ashshı, ıp-ıssı sıyaqlı formalar menen sáykes keledi, kelbetliktiń dáreje formasınıń analitikalıq formaları retinde tanıladı. Analitikalıq forma, joqarıda aytıp ótkenimizdey, kóplegen tillerde tiykarınan feyillerge tán forma. Analitikalıq forma sózdiń sintetikalıq formaları menen birge qatar júrip, belgili bir grammatikalıq kategoriyanıń kategoriyalıq formalarınıń qatarına kiredi. Usı jerde analitikalıq forma feyildiń qanday kategoriyalarına tán degen soraw tuwıwı tábiyiy? Analitikalıq forma feyildiń meyil, máhál kategoriyalarına tán. Feyildiń meyilleriniń ishinde anıqlıq meyil máhál kategoriyasınıń grammatikalıq mánisi menen tikkeley baylanıslı bolıp, úsh túrli máhálde (házirgi, keler, ótken) aytıladı. Usı ǵan qaray, anıqlıq meyildiń sintetikalıq formaları menen analitikalıq formaları máhál túrleriniń formaları retinde de kórine aladı. Qazaq tilindegi máhál túrleriniń analitikalıq formaları mınalar: 1. Anıq házirgi máháldiń analitikalıq formaları -p, -a, (-e) formaları hal feyilge otır, tur, júr, jatır degen kómekshi feyillerdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Usı máháldiń bul túriniń analitikalıq formaları hal feyildiń kórsetilgen túrlerine eki birdey kómekshi feyildiń dizbeklesiwi arqalı jasalıwı da múmkin. Mısalı: kórip Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling