Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

ǵırı, júdá, dım, orasan 
sıyaqlı  arttırıw  mánisi  bar  sózler  atqaradı  da,  olar  tolıq  mánili  qızıl,  qara  sıyaqlı 
kelbetlikler  menen  dizbeklesip,  arttırıw  dárejeniń  analitikalıq  formasın  jasaydı. 
Mısalı: o
ǵırı qızıl, dım qara. 
Bul  jerde  sózdiń  analitikalıq  formasın  tanıw
ǵa  qatnaslı  bir  másele  bar: 
sózlerdiń  belgili  bir  dizbeginiń  analitikalıq  forma  retinde  tanılıwı  ushın,  tilde  sol 
kategoriyanıń  jeke,  sintetikalıq  formalarınıń  bolıwı  shárt.  Bunıń,  sonday-aq, 
kelbetliktiń  joqarıda aytıl
ǵan arttırıw dáreje formalarına da qatnası bar. Máselege 
usı  kóz-qarastan  qara
ǵanımızda,  oǵırı  qızıl,  dım  qara  sıyaqlı  formalar  menen 
mánisi  ja
ǵınan  sáykes  keletuǵın  qıp-qızıl,  qap-qara  sıyaqlı  kelbetliktiń  arttırıw 
dáreje  formasın  sintetikalıq  forma  deymiz  be  degen  soraw  tuwıladı.  Bul  soraw
ǵa 
juwap beriw ushın qıp-qızıl, qap-qara degenlerdiń quramında
ǵı birinshi elementtiń 
(qıp-,  qap-)  tábiyatın  anıqlap  alıw  kerek  boladı.  Bul  elementti  biz  kómekshi  sóz 
dey almaymız. Bul element shı
ǵısı jaǵınan kómekshi sózler menen jaqınlaspaydı. 
Demek,  qıp-qızıl,  qap-qara  degenlerdi  kelbetlik  dárejeleriniń  analitikalıq 
formalarınıń qatarına jatqızatu
ǵınday negiz joq. Sonda bul qanday forma bolǵanı? 
Qıp-qızıl,  qap-qara  sıyaqlılardıń  quramında
ǵı  birinshi  element  tyurkologiyalıq 
ádebiyatlarda  janapay  yamasa  kúsheytkish  buwın  dep  atalıp  júr.  Bul  elementtiń 
(qıp-,  qap-)  kómekshi  sózdiń  qatarına  jatpaytu
ǵınlıǵı,  onıń  qatnasıwı  menen 
jasal
ǵan  forma  analitikalıq  forma  bola  almaytuǵınlıǵı  joqarıda  aytılǵan  edi.  Bul 
element mánisi ja
ǵınan orıs tilindegi ayırım prefiksler menen sáykes keledi.  Biraq 
túrkiy  tillerinde  affikslerdiń  prefiks  dep  atalatu
ǵın  túriniń  joq  ekenligin  esapqa 
alatu
ǵın bolsaq, onı prefiks dep tanıwımız qıyın. Sonlıqtan, bul elementtiń (qap-, 
                                                 
1
 Жирмунский В.М. Аталған мақаласы, 51-бет. 
2
 Мухин А. Функциональный критерий в морфологии. Сб. «Аналитические конструкции в языках 
различных типов». стр. 195-196. 

---

 
80 
qıp-)  prefiks  sıyaqlı  xızmet  atqaratu
ǵınlıǵın  eskertip,  qıp-qızıl,  qap-qara,  tip-tik 
sıyaqlılardı  shártli  túrde  kelbetliktiń  arttırıw  dárejesiniń  sintetikalıq  forması  dep 
tanıwımız
ǵa  tuwra  keledi.  Al  oǵırı  shıraylı,  júdá  qızıl,  dım  qara  sıyaqlılar 
sózlerdiń  dizbeginen  jasalıp,  mánisi  ja
ǵınan  qıp-qızıl,  qap-qara,  bip-biyik,  ap-
ashshı, ıp-ıssı sıyaqlı formalar menen sáykes keledi, kelbetliktiń dáreje formasınıń 
analitikalıq formaları retinde tanıladı.  
Analitikalıq  forma,  joqarıda  aytıp  ótkenimizdey,  kóplegen  tillerde  tiykarınan 
feyillerge tán forma.  Analitikalıq forma sózdiń sintetikalıq formaları menen birge 
qatar  júrip,  belgili  bir  grammatikalıq  kategoriyanıń  kategoriyalıq  formalarınıń 
qatarına  kiredi.  Usı  jerde  analitikalıq  forma  feyildiń  qanday  kategoriyalarına  tán 
degen soraw tuwıwı tábiyiy?  
Analitikalıq  forma  feyildiń  meyil,  máhál  kategoriyalarına  tán.  Feyildiń 
meyilleriniń  ishinde  anıqlıq  meyil  máhál  kategoriyasınıń  grammatikalıq  mánisi 
menen  tikkeley  baylanıslı  bolıp,  úsh  túrli  máhálde  (házirgi,  keler,  ótken)  aytıladı. 
Usı
ǵan qaray, anıqlıq meyildiń sintetikalıq formaları menen analitikalıq formaları 
máhál túrleriniń formaları retinde de kórine aladı. Qazaq tilindegi máhál túrleriniń 
analitikalıq formaları mınalar: 
1.  Anıq  házirgi  máháldiń  analitikalıq  formaları  -p,  -a,  (-e)  formaları  hal 
feyilge otır, tur, júr, jatır degen kómekshi feyillerdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. 
Usı máháldiń bul túriniń analitikalıq formaları hal feyildiń kórsetilgen túrlerine eki 
birdey  kómekshi  feyildiń  dizbeklesiwi  arqalı  jasalıwı  da  múmkin.  Mısalı:  kórip