Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
atır, kelip atır, qarap tur, aytıp otır, oqıp júr, júrip kiyatır, kórip tur hám t.b. Bul
ásirese túrkiy tilleriniń ishinde qazaq tilinde jiyi ushırasatuǵınlıǵınıń gúwası bolamız. Mısalı: júrip kele jatır, júrip bara jatır hám t.b. Feyildiń házirgi máháliniń analitikalıq formalarınıń quramında ǵı kómekshi feyilge tartım jalǵawı tikkeley jal ǵanıp, betlik mánilerdi bildiredi. 2. Anıq ótken máháldiń analitikalıq formaları máhál formaların bildiretu ǵın tiykar ǵı feyilge edi kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Bunday dizbektiń quramında ǵı hal feyil, háreket atı feyili formalarındaǵı yamasa basqa formalarda ǵı tiykarǵı feyil burınǵı ótken máhál yamasa keler máhál mánisin bildiriw xızmetinen ayrılıp, edi kómekshi feyili menen dizbeklesken halında basqa bir grammatikalıq máni – anıq ótken máhál mánisin bildiredi. Bul ushın tómendegi mısallardı bir-biri salıstırsaq boladı: oqıppan – oqıp edim, oqı ǵanman – oqıǵan edim, oqımaqshıman – oqımaqshı edim. Juplasıp keltirilgen bul mısallardıń aldıń ǵıları burınǵı ótken máhál mánisi menen keler máhál mánisin bildirse, soń ǵıları anıq ótken máhál mánisin bildiredi. Feyildiń oqıp atır, jazıp atır, jazıp júr, kórip tur, júrip kiyatır, júrip baratır sıyaqlı analitikalıq formaları anıq házirgi máháldi bildirse, bular ǵa edi kómekshi feyili dizbekleskende, feyildiń bul analitikalıq formaları házirgi máháldi bildiriw mánisinen ayrılıp, anıq ótken máhál mánisin bildiredi. Mısalı: oqıp otır - oqıp otır edi, jazıp atır - jazıp atır edi, kórip tur – kórip tur edi, júrip kiyatır – júrip kiyatır edi, júrip baratır - júrip baratır edi. Bulardıń aldıń ǵıları anıq házirgi máháldiń analitikalıq formaları retinde tanılsa, soń ǵıları anıq ótken máháldiń analitikalıq formaları retinde tanıladı. Bul 81 analitikalıq formalar qurılısı ja ǵınan bir-biri menen tek edi kómekshi feyiliniń qatnasına qaray ajıratıladı. Feyildiń bul analitikalıq formalarınıń grammatikalıq mánilerindegi ayırmashılıq ta, analitikalıq formalardıń quramında edi kómekshi feyiliniń bolıw yaki bolmawına tiykarlanadı. Bunnan feyildiń analitikalıq formalarınıń jasalıwında hám bul analitikalıq formalardıń máhállik mánileriniń bir- birinen ajıratılıwında edi kómekshi feyiliniń xızmeti ayrıqsha ekenligi kórinedi. Qazaq tilinde feyildiń buyrıq meyiliniń analitikalıq formaları tómendegidey analitikalıq formantlar arqalı jasaladı: 1) -a kór (ayta kór); 2) -shı/-shi bolma (barıwshı bolma, keliwshi bolma); 3) -a/-e kórme (ayta kórme). Feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formaları tómendegiler: -sa/-se eken (barsa eken, kelse eken); -sa/-se edi (barsa edi, kelse edi); -sa/-se formalı tiykar ǵı feyil menen edi kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı jasal ǵan feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formalarında tiykarǵı feyil shárt meyil formasında qollanǵanı menen, is-hárekettiń shártin bildiriw mánisinen edi kómekshi feyili oqıp edi, kelip otır edi, júrip kiyatır edi sıyaqlı feyillerdiń analitikalıq formalarında bildiretuǵın ótken máhál mánisinen ayrılıp qaladı. Usınıń nátiyjesinde bul formalardan feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formaları jasaladı. Feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formalarınıń ishinde -sa/-se eken formasınıń jalǵanıwı menen dizbeklesiwi arqalı jasalǵan analitikalıq formanıń jal ǵanatuǵın sıńarı - kómekshi feyil emes, tiykarǵı feyil. Bul analitikalıq formanıń tiykar ǵı feyilden jasalǵan sıńarı shárt meyil formasında qollanǵanı menen, shártlik mánisin bildirmey, eken kómekshi feyili menen dizbeklesken halında tilek meyil mánisinde jumsaladı. Analitikalıq formalar feyildiń shárt meyil túrinde de bar. Feyildiń shárt meyiliniń analitikalıq formaları mınalar: 1) -ar/-er bolsa (sóyler bolsa, keler bolsa); 2) -sa/-se boldı (Aytsa boldı, jetip keledi. Esitse boldı, juwırıp baradı); - Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|