Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Sózdiń  analitikalıq  forması  tiykar
ǵı  (atawısh)  sóz  hám  kómekshi  sózdiń 
dizbeginen jasaladı. Sózdiń analitikalıq formasınıń quramına kiretuǵın atawısh sóz 
tiykar
ǵı  morfemaǵa  (túbirge)  barabar  xızmet  atqarsa,  kómekshi  sóz  hár  túrli 
kómekshi  morfemalar
ǵa,  yaǵnıy  affikslerge  uqsas  xızmet  atqaradı.  Mısalı,  berip 
tur  degen  negizgi  feyil  menen  kómekshi  feyildiń  dizbegindegi  komponentler 
mánilik  jaqtan  al
ǵanda,  jeke  mánisi  saqlanǵan  eki  sóz  emes,  bir  sózdiń  qospa 
forması  retinde  túsiniledi.  Tiykarǵı  leksikalıq  mánige  iye  bolıp  turǵan  sóz  –  ber 
degen  feyil,  al  -tur  feyiliniń  jeke  leksikalıq  mánisi  bul  dizbekte  saqlanba
ǵan,  ol 
kómekshi  morfemalar
ǵa  uqsas  mánige  iye  bolıp,  solarǵa  tán  xızmet  atqarıp  tur. 
Berip  tur  degen  sóz  dizbeginiń  quramında
ǵı  kómekshi  feyildi  (tur)  túrgelip  tur 
degen  dizbektiń  quramında
ǵı  tiykarǵı  feyil  menen  salıstırsaq,  ol  feyildiń 
(kómekshi  feyildiń)  óziniń  leksikalıq  mánisinen  ayrılıp,  jeke  mánisin  qanshelli 
jo
ǵaltqanlıǵı  belgili  boladı.  Usı  kóz-qarastan  berip  tur  degen  formanı  beredi  – 
bermek  –  beripti  –  bergen  degen  sózler  menen  qatar  qoyıp,  soń
ǵıların  máháldiń 
jeke  kategoriyası,  al  berip  tur  degen  máháldiń,  yaǵnıy  házirgi  máháldiń  qospa 
forması (analitikalıq forması) dep qaraymız».
1
  Sózlerdiń  dizbeginiń  hámmesi  sóz 
dizbegi  bola  bermeydi.  Belgili  bir  sózlerdiń  dizbeginiń  sóz  dizbegi  delinbey, 
sózdiń  analitikalıq  forması  dep  atalıwı  ushın,  onıń  belgili  bir  grammatikalıq 
kategoriyanıń  quramına  enip, sol  kategoriyanıń  quramına  kiretuǵın jeke formalar 
menen  birdey  bolıwı,  olar  menen  baylanısqa  túsiwi  shárt.  Sózlerdiń  belgili  bir 
dizbeginiń  jeke,  sintetikalık  formalar  menen  usılay  qarım-qatnasqa  túsiwi  onı 
(sózlerdiń  belgili  bir  dizbegin)  sózdiń  analitikalıq  forması  dep  tanıw
ǵa 
múmkinshilik  beredi.  Joqarıda  keltirilgen  berip  tur  dizbegi  beredi  –  bermek  – 
beripti  degen  sózler  menen  máháldi  bildiriwi  ja
ǵınan  bir  qatarǵa  kirip, 
grammatikalıq  máhál  kategoriyasınıń  quramında  feyildiń  analitikalıq  forması 
retinde  tanıladı.  Orıs  tilinde  «  rabotat  –  rabotal  –  rabotaet  –  budet  rabotat  degen 
sózler  bir  qatarda  turadı,  bul  qatarlardıń  arasında
ǵı  qatnaslar  tek  ǵana 
grammatikalıq qatnaslar bolıp tabıladı».
2
 Orıs tilinde « budet rabotat degenniń ózi 
sózdiń  dizbegi  bolıwına  qaramastan,  bir  sóz  retinde  (belgili  bir  grammatikalıq 
formasında)  qaralıwınıń  sebebi  usı  kategoriyanıń  basqa  formaları,  yaǵnıy  usı 
máháldiń  formaları  («rabotaet»  jáne  basqaları)  menen  ótken  máháldiń  formaları 
(«rabotal» jáne basqaları), jeke sintetikalıq formalar bolıp sanaladı».
3
 Bular sıyaqlı 
analitikalıq formalardı basqa tillerden de, mısalı, inglis tili menen nemis tilinen de 
                                                 
1
 Аханов К. Тил билимине кириспе. -Алматы, 1965, 407-408-беттер.  
2
 Смирницкий А.И. Морфология английского языка. -М., 1959, стр. 66-67. 
3
 Жирмунский А.И. «О границах слова» сб. «Морфологическая структура слова в языках различных 
типов», М.-Л., 1963, стр. 69. 

---

 
73 
ushıratıwǵa  boladı.  Mısalı,  nemisshe  –  arbeitet,  arbeitete,  inglisshe  -  works, 
worked  degenler  máháldiń  sintetikalıq  (jeke)  forması  retinde  tanılsa,  nemisshe  - 
wird arbeiten, inglisshe - will work degenler máháldiń analitikalıq forması retinde 
tanıladı.
1
   
Analitikalıq  konstrukciyanıń  bir  bólegi  retinde  qaralatuǵın  kómekshi  sóz 
óziniń  grammatikalıq  tábiyatı  hám  xızmeti  jaǵınan  sóz  túrlendiriwshi  (forma 
jasawshı)  morfemaǵa  barabar  xızmet  atqarıp,  pútkilley  analitikalıq  konstrukciya 
atawısh  sózdiń  forması  bolıp  sanaladı  da,  onıń  (atawısh  sózdiń)  sóz  túrlendiriw 
(forma jasaw) toparına (paradigmasına) kiredi.
2
 
Analitikalıq  konstrukciya  yamasa  sózdiń  analitikalıq  forması  shıǵısı  jaǵınan 
sóz  dizbegine  barıp  tireledi. Sóz  dizbegi  eki  túrli  ba
ǵıtta – grammatikalıq baǵıtta 
hám leksikalıq ba
ǵıtta qáliplesiwi múmkin. Sóz dizbeginiń grammatikalıq baǵıtta 
qáliplesiwi  nátiyjesinde  sózdiń  analitikalıq  forması  jasalsa,  onıń  (sóz  dizbeginiń) 
leksikalıq  baǵıtta  qáliplesiwiniń  nátiyjesinde  frazeologiyalıq  birlikler  jasaladı, 
sózdiń frazeologiyalıq ekvivalenti payda boladı.  
Sóz  dizbeginiń  grammatika  tarawında  onıń  (sóz  dizbeginiń)  quramında
ǵı 
sıńarlardıń  birewiniń  leksikalıq  mánisi  gúngúrtlesip,  atawısh  sózden  kómekshi 
sózge,  al  sózlerdiń  pútkilley  toparı  sózdiń  grammatikalıq  formasına  (analitikalıq 
formasına)  aylanadı.  Hár  qanday  sóz  grammatikada  úyreniliw  procesine  ushıray 
bermeydi. V.M.Jirmunskiy grammatikalizaciya
ǵa ushıraytuǵın sózlerdiń mınanday 
túrlerin  kórsetedi.  «Grammatikalizaciyalanıw  kómekshi  sózdiń  dáslepki  anıq 
leksikalıq  mánisinen  abstrakciyalanıwınıń  …  nátiyjesi  bolıp  sanaladı;  usınıń 
ózinde grammatikalizaciyalanıwǵa ushıraytuǵınlar ózliginen anaǵurlım keń mánisi 
bar  mına  sózler:  keń  semantikası  bar,  mısalı,  bolıw  (iye  bolıw),  baslaw 
mánisindegi feyiller, turıw (qalıw), júriw túrindegi túrindegi háreket feyilleri hám 
hám  t.b.;  bular  ózleriniń  grammatikalıq  xızmetleri  boyınsha  kómekshi  yamasa 
baylanıstırıwshı  bola  aladı;  modallıq  feyiller…,  ózleriniń  bet  kórsetkishlerine  iye 
bol
ǵan tartımlanǵan atlıqlar, predloglarǵa aylanatuǵın orın ráwishleri yamasa keń 
mánili  basqa  pısıqlawısh  sózler;  artikller  xızmetindegi  siltew  hám  belgisizlik 
almasıqları; baylanıstırıwshı jalǵaw xızmetindegi siltew hám soraw almasıqları».
3
 
Til  biliminde  sózdiń  analitikalıq  formaları  tuwralı  másele  kóbinese  Hind-
Evropa tillerine qatnaslı qarastırılıp keldi. 
Akademik  V.V.Vinogradov  orıs  tilindegi  feyillerdiń  analitikalıq  formaların 
qarastıra  otırıp,  analitikalıq  konstrukciyanıń  quramındaǵı  kómekshi  feyillerdiń, 
mısalı, budu degen kómekshi feyildiń, ózi menen dizbeklesip aytılatuǵın tiykarǵı 
feyillerge  keler  máhál  mánisinen  (grammatikalıq  máni)  basqa  hesh  qanday 
qosımsha  leksikalıq  máni  bildirmeytuǵınlıǵın  aytadı.  «Sonlıqtan  da  budu  chitat 
degen  eki  sózdiń  yamasa  eki  formanıń  erkin  dizbegi  emes.  Bul  –  chitat  degen 
feyildiń  keler  máháliniń  bir
ǵana  qospa  (analitikalıq)  forması,  bir  tutas 
                                                 
1
 Жирмунский А.И. Көрсетилген мийнети. 69-бет. 
2
 Жирмунский А.И. Об аналитических конструкциях. Сб. «Аналитические конструкции в языках 
разлычных типов», М.-Л., 1965, стр. 10. 
3
 Жирмунский А.И. Көрсетилген мийнети. Стр. 25. 

---

 
74 
grammatikalıq  birlik».
1
  V.V.Vinogradovtıń  «Orıs  tili»  (1947  j.)  atlı  miynetinde 
grammatikalıq  kategoriyalardıń  hár  túrli  dárejede  grammatikalanǵan  analitikalıq 
konstrukciyalar  arqalı  beriliwine,  sózdiń  analitikalıq  formalarına  ayrıqsha  názer 
awdarılıp, onda dáreje (shıray) túrleriniń analitikalıq formaları, bet kategoriyasınıń 
analitikalıq  usıl  arqalı  beriliwi,  máhál  hám  meyil  túrleriniń  analitikalıq  formaları 
qarastırılǵan. 
Analitikalıq  konstrukciya  tuwralı  másele  prof.  M.M.Guxmannıń  miynetinde 
nemis  tiliniń  derekleri  negizinde  sóz  etiledi.  Ol  analitikalıq  konstrukciyanı 
«Jartılay sóz hám tolıq sózdiń ajıralmaytuǵın turaqlı dizbegi» («jartılay» sóz degen 
termin  kómekshi  sóz  degen  mánide)  dep  kórsetedi.
2
  Onıń  pikirinshe,  analitikalıq 
konstrukciyanıń  ajıralmaytu
ǵınlıǵı,  pútinligi  leksikalıq  jaqtan  da,  grammatikalıq 
jaqtan  da  kórinedi.  Analitikalıq  dizbektiń,  mısalı,  nemis  tilindegi  ich  have 
geschrieben 
(men 
jaz
ǵanman) 
degen 
analitikalıq 
konstrukciyanıń 
ajıralmaytu
ǵınlıǵı  mınadan  kórinedi:  ótken  máháldiń  mánisi  ich  have  degen 
kómekshi  feyil  menen  emes  (bul  –  házirgi  máháldiń  forması),  usı  kómekshi 
feyildiń geschrieben degen háreket atı feyiliniń dizbeklesiwi arqalı beriledi de, bul 
dizbekte  joqarıda
ǵı  háreket  atı  feyili óziniń  feyillik  mánisinen ayrılıp  qollanıladı. 
M.M.Guxman  nemis  tilindegi  feyillerdiń  analitikalıq  konstrukciyasına  tán  tórt 
belgini ataydı. Ol belgiler mınalar: 1) analitikalıq konstrukciyanıń sınarlarınıń óz-
ara  tı
ǵız  baylanıslılıǵı,  bólinip  ajıratılmaytuǵınlıǵı;  2)  bólinip  ajıratılmawǵa 
tiykarlan
ǵan  «idiomalılıǵı»;  3)  feyillerdiń  barlıq  leksikalıq  quramın  tolıq 
qamtıytu
ǵınlıǵın;  4)  feyillerdiń  óz-ara  mániles  formalarınıń  qatarına 
paradigmatikalıq qatardıń element retinde kiretu
ǵınlıǵı.
3
 Ayırım izertlewshiler bul 
belgilerge qosımsha besinshi belgi retinde kómekshi sózdegi hálsiz páttiń atawısh 
sózdegi kúshli pátke baylanıslı bolatu
ǵınlıǵın aytadı.
4
  
Prof.  V.N.Yarceva  analitikalıq  konstrukciya  tuwralı  máseleni  inglis  tilindegi 
dereklerdiń 
(feyillerge 
qatnaslı) 
negizinde 
izertley 
otırıp, 
analitikalıq 
konstrukciya
ǵa tán baslı belgilerdiń qatarına onıń turaqlılıǵın, feyiller toparın tolıq 
qamtıytu
ǵınlıǵın, paradigma qurılısına kiretuǵınlıǵın jatqızadı.
5
  
Túrkiy  tillerinde  sózdiń  analitikalıq  forması,  sonıń  ishinde  feyillerdiń 
analitikalıq  formaları  soń
ǵı  jıllarda  arnawlı  túrde  izertlene  basladı.  Bul  boyınsha 
A.A.Yuldashevtıń  «Túrkiy  tillerindegi  feyillerdiń  analitikalıq  formaları»  degen 
miyneti N.Oralbaevanıń «Qazirgi qazaq tilindegi feyillerdiń analitikalıq formaları» 
degen dissertaciyasın kórsetiwge boladı.
6
  
                                                 
1
 Виноградов В.В. Русский язык. -М-Л., 1947, стр. 570. 
2
  Гухман  М.М.  Глагольные  аналитические  конструкции  как  особый  тип  сочетаний  частичного  и 
полного слова (на материале немецкого языка). Сб. «Вопросы грамматического строя». -М., 1955, стр. 323. 
3
 Гухман М.М. Көрсетилген мақаласы, стр. 359. 
4
  Жигадло  В.Н.,  Иванова  И.П.,  Иофик  Л.Л.  Современный  английский  язык.  М.,  1956,  стр.  90;