Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

ektińler,  ekse,  eksek,  ekseńizler,  egiw,  egejaqpız,  egejaqsızlar,  eger,  egermiz, 
egersizler,  egetu
ǵın,  egip,  egipsizler,  ekken,  ekkenbiz,  ekkensizler  ;  2)  ek,  egin, 
eginshi,  eginshilik,  egis,  egislik.  Birinshi  toparda
ǵılar  -ek  degen  feyildiń hár  túrli 
formaları  da,  ekinshi  topardaǵılar  -ek  degen  feyilden  jasalǵan  hár  túrli  dórendi 
sózler.  Sebebi,  birinshi  toparda
ǵı  ek  degen  feyildiń  hár  túrli  formaları  túbir 
feyilden  leksikalıq  mánisi  ózgeshe,  hár  túrli  jańa  sóz  jasamay,  hár  túrli 
grammatikalıq  mánilerdi  bildiredi.  Sonlıqtan  olar  bir  sózdiń  (ek)  grammatikalıq 
formaları  retinde  tanıladı.  Al  ekinshi  topardaǵılar  bir  ǵana  ek  túbirinen  taralǵan 
menen,  hár  túrli  leksikalıq  mánini  bildirip,  olardıń  hár  qaysısı  óz  aldına  bólek-
bólek sózler retinde túsiniledi.  
Sózde bir-biri menen baylanıslı jáne bir óz-ara jaqın formalardıń túri bar. Sóz 
bir 
ǵana  formada  emes,  ózgerip,  túrlenip,  birneshe  formaǵa  iye  boladı.  Ózgerip 
túrlengen  sózdiń  eki  tárepi  bar:  onıń  biri  –  sózdiń  hár  túrli  formalar  arqalı 
qanshama  túrlengeni  menen,  ózgerissiz  qalatu
ǵın  tiykarǵı  leksikalıq  tárepi, 
                                                 
1
 Грамматика русского языка. Том 1. М., 1952, стр. 15. 

---

 
71 
ekinshisi – bir 
ǵana sózge emes, sózlerdiń belgili bir toparınıń hámmesine birdey 
ortaq,  olardıń hámmesine birdey  tán  grammatikalıq  tárepi.  Sózdiń  grammatikalıq 
forması sózdiń usı atalǵan grammatikalıq tárepi menen baylanısadı.  
Sóz ózgerip, túrlenip birneshe formalar
ǵa iye bolatuǵın bolsa, sol formalardıń 
ishinde  birewi  tiykar
ǵı  forma  bolıp,  basqaları  sol  negizgi  formadan  jasalǵan 
dórendi  formalar  bolıp  esaplanadı.  Sózdiń  belgili  bir  formasınıń  tiykar
ǵı  forma 
retinde  sanalıwı  ushın  onıń  basqa  formalarǵa  tiykar  bolıwı  shárt.  Sonda  ǵana  ol 
tiykar
ǵı  forma  retinde  tanıladı.  Mısalı,  seplik  formalarınıń  ishinde  ataw  sepligi, 
ádette  tiykarǵı  forma  retinde  tanıladı  da,  iyelik,  barıs,  tabıs,  shıǵıs,  orın  seplik 
formaları dórendi formalar retinde sanaladı. Sońǵılardıń biri ekinshisinen, mısalı, 
barıs seplik forması iyelik seplik formasınan emes, bulardıń bari de negizgi baslı 
forma    -  ataw  seplik  formasınan  jasaladı.  Feyildiń  meyil  formaları  da  hár  túrli. 
Solardıń  ishinde  túrkiy  tillerinde  ekinshi  bet  buyrıq  meyil  forması  negizgi  forma 
retinde  sanaladı  da,  anıqlıq  meyili,  shárt  meyil,  tilek  meyil  formaları  dórendi 
formalar retinde qaraladı.  
Solay  etip,  tilde  sóz  formalarınıń  eki  túri  bar:  onıń  biri  –  sózdiń  sintetikalıq 
formaları, ekinshisi – sózdiń analitikalıq formaları.