Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- Юлдашев А.А.
- Оралбаева Н.
|
Жирмунский А.И. Об аналитических конструкциях. Сб. «Аналитические конструкции в языках разлычных
типов», -М.-Л., 1965, стр. 24. 5 Ярцева В.Н. Историческая морфология английского языка. -М-Л., 1960, стр. 122-123. 6 Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркских языках. -М., 1965; Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском языке, АКД., -Алма-Ата, 1971. 75 A.A.Yuldashevtiń atal ǵan miynetinde túrkiy tillerindegi feyildiń analitikalıq formasın tolıq mánili feyil menen belgili bir kómekshi feyil formasınıń grammatikalıq máni arqalı tutasqan birligi dep esaplaydı da, bunday grammatikalıq máni, birinshiden, tutasıp kelgen elementlerdiń birde-birewinde emes, olardıń tutasqan dizbeginde payda bolatu ǵınlıǵı, ekinshiden, - onıń turaqlı hám bunday dizbektiń, feyil tiykarınıń leksikalıq mazmunına qaramastan bárine birdey ortaq bolatu ǵınlıǵın, úshinshiden, - basqa bir formanıń stilistikalıq variantı yamasa feyildiń grammatikalıq qurılısında jeke mánilik birlik bola alatu ǵınlıǵın aytadı. 1 N.Oralbaeva qazaq tilindegi feyildiń analitikalıq formaların úyrene otırıp, analitikalıq formalardıń feyildiń grammatikalıq kategoriyalarınıń formaları ekenligin, olardıń sintetikalıq formalar menen óz-ara mániles, jaqın ekenligin, sonday-aq olardıń leksikalıq birlik yamasa turaqlı sóz dizbekleri sıyaqlı tayar halında emes, sóylew procesinde jasalatu ǵınlıǵın kórsetedi. Ol feyillerge tán analitikalıq formanıń tábiyatın anıqlay kelip, ol formanıń quramına kiretu ǵın birinshi element – tiykar ǵı feyilge jalǵanatuǵın affiks te, ekinshi element kómekshi feyil ekenligin aytadı. 2 Sózdiń analitikalıq forması yamasa analitikalık konstrukciya sózlerdiń dizbeginen jasal ǵanlıqtan, usı tárepinen ol qospa sóz benen de, sóz dizbegi menen de uqsas keledi. Biraq, biz analitikalıq konstrukciyanı qospa sóz benen yamasa sóz dizbegi menen birdey dep qaraw ǵa bolmaydı. Analitikalıq konstrukciyanıń qospa sóz hám sóz dizbegi menen uqsas jaqların hám olardıń ayırım táreplerin anıqlaw ushın analitikalıq formanıń kóbinese feyillerge tán ekenligin anıqlay otırıp, uqsaslıq hám ayırmashılıqların feyildiń analitikalıq formalarına qatnaslı salıstırıp úyrengen maqul. Mısalı, feyildiń analitikalıq forması qospa feyil menen de, birikken feyiller menen de, feyillerden jasal ǵan sóz dizbekleri menen de uqsas bolıp keledi. Feyildiń analitikalıq formasınıń bul konstrukciyalar menen ayırım uqsaslıqları bol ǵanı menen, olardıń arasında birqansha ayırmashılıqlar bar. Sonlıqtan olar hár túrli qubılıslar retinde qaraladı, sonday-aq hár túrli terminler menen ataladı. Dáslep feyildiń analitikalıq forması menen qospa feyildiń uqsas hám ózgeshelik táreplerine toqtap ótemiz. Olardıń uqsas tárepleri mınalar: 1) feyildiń analitikalıq formasınıń sıńarları da, qospa feyildiń sıńarları da feyillerden quralıp, olardıń aldıń ǵı sıńarları kóbinese feyildiń funkcional` formasında qollanıladı; 2) feyildiń analitikalıq forması da, qospa feyil de gápte bir a ǵza retinde xızmet atqaradı; 3) feyildiń analitikalıq forması da, qospa feyil de gáptiń basqa a ǵzaları menen tutasqan halında qarım-qatnasqa túsip, olar menen bir pútin birlik retinde baylanısadı. Feyildiń analitikalıq forması menen qospa feyildiń arasında ǵı birinshi uqsaslıq – qurılısı jaǵınan uqsaslıq bolsa, ekinshi, úshinshi uqsaslıq – sintaksislik ja ǵınan uqsaslıq. Feyildiń analitikalıq forması menen qospa feyildiń bir-birinen ózgeshelikleri tómendegiler: 1) ulıwma qospa sózlerdiń (mısalı, qospa atlıqlardıń, qospa kelbetliklerdiń hám t.b.) tolıq mánili sınarlardan 1 Юлдашев А.А. Көрсетилген мийнети, 25-26-бетлер. 2 Оралбаева Н. Аталған диссертациясының авторефераты, 8-бет. 76 jasalatu ǵınlıǵı sıyaqlı, qospa feyil de tolıq hám teń mánili feyillerdiń dizbeginen jasalsa, feyildiń analitikalıq forması teń emes sıńarlardan, atap aytqanda, tiykar ǵı feyil menen kómekshi feyildiń dizbeginen jasaladı. Qospa sózdiń (sonıń ishinde qospa feyildiń) bir tutas leksikalıq mánisine onıń eki sıńarınıń teńdey qatnası bar. Mısalı, shegara degen qospa atlıqtıń bir tutas mánisin onıń shek degen sıńarı da, ara degen sıńarı da ózliginen bere alma ǵan bolar edi. Bul qospa sózdiń leksikalıq mánisi onı qurastırıwshı eki sıńardıń mánileriniń qosındısınan kelip shı ǵatuǵınlıǵı gúman tuwdırmaydı. Sonday-aq, qol ǵap degen qospa sóz atlıqtı bildiretuǵın mánisine onıń eki sıńarınıń da (qol+qap) mánilik jaqtan birdey qatnası bar. Ulıwma qospa sózler sıyaqlı, qospa feyillerdiń de bir pútin leksikalıq mánisi onı qurastırıwshı sıńarlardıń mánileriniń jıyna ǵınan quraladı. Mısalı, aytıp bar, satıp al sıyaqlı qospa feyillerdiń bildiretu ǵın mánileri olardı qurastırıwshı sıńarlardıń mánileri menen tı ǵız baylanıslı. Qospa feyil, basqa da qospa sózler sıyaqlı bir tutas leksikalıq mánini bildiredi. Al feyildiń analitikalıq formasın qurastırıwshı sıńarlardıń biri (ádette, aldıń ǵı sıńarı) tiykarǵı feyilde bolıp, ekinshisi kómekshi feyil boladı. Demek, feyildiń analitikalıq forması mánilik jaqtan teń emes sıńarlardıń dizbeginen jasaladı. Qospa feyiller bildiretu ǵın leksikalıq máni onıń eki sıńarına da teńdey qatnaslı bolsa, túbir feyil hám kómekshi feyildiń dizbeginen jasal ǵan analitikalıq formanıń quramındaǵı aldıńǵı sıńardıń ǵana (túbir feyildiń) leksikalıq mánige qatnası bar. Ya ǵnıy, feyildiń analitikalıq formasınıń quramında ǵı tolıq leksikalıq mánini bildiretuǵın sıńar túbir feyil bolıp sanaladı. 2) Ulıwma qospa sózlerdiń hámmesi, sonıń ishinde qospa feyil eki sıńardan quralıp, bir tutas birlik retinde bir pútin leksikalıq máni bildirse, feyildiń analitikalıq forması basqa bir sózlerge qatnaslı bolıp, leksikalıq mániden basqa grammatikalıq mániler menen qatnaslardı bildiriw xızmetinde jumsaladı. Feyildiń analitikalıq formasın quraytu ǵın elementlerdiń ishinde analitikalıq formanttıń (tiykarǵı feyilge jal ǵanǵan affiks penen kómekshi feyildiń) tiykarǵı xızmeti – grammatikalıq mánilerdi bildiriw. 3) Qospa sóz sóylew procesinde jasalmay burınnan dizbeklesip, tayar tur ǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına enedi. Bul qásiyet ulıwma qospa sózlerge, sonıń ishinde qospa feyillerge de tán. Al sózdiń analitikalıq forması, sonıń ishinde feyildiń analitikalıq forması, tayar tur ǵan úlgi (analitikalıq formanıń modeli) boyınsha sóylew procesinde jasaladı. Feyildiń analitikalıq formasında tayar tur ǵan element – analitikalıq formant. Feyil tayar tur ǵan formanttı qabıllaydı, onnan feyildiń analitikalıq forması jasaladı. 1 Joqarıda feyildiń analitikalıq formasınıń qospa feyil menen uqsas keletu ǵınlıǵı aytıldı. Feyildiń analitikalıq formasınıń da, qospa feyildiń de sońǵı sıńarı kómekshi feyilden boladı. Demek, bulardıń uqsaslı ǵı sońǵı sıńarlarınıń birdeyligine tiykarlanadı. Olardıń arasında ǵı uqsaslıq usınıń menen sheklenedi. Tábiyatı ja ǵınan bulardıń arasında belgili dárejede ózgeshelikler bar. Olar mınalar: 1) feyildiń analitikalıq formasınıń quramında ǵı birinshi sıńar feyil bolsa (mısalı: 1 Оралбаева Н. Көрсетилген мийнети, 17-бет. |
