Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

joldasıma,  joldastı  -  joldasımdı  (joldasın),  joldasta  -  joldasımda,  joldastan  -
joldasımnan). 
Orıs tilinde sózdiń jeke túri menen kóplik túri seplengende, seplikler hár túrli 
formalar
ǵa  iye  bolsa,  túrkiy  tillerinde  sózdiń  jeke  túri  menen  kóplik  túriniń 
sepleniwinde de, seplik jal
ǵawlarında da heshbir ayırmashılıq bolmaydı.  
Grammatikalıq  kategoriyalardıń  ishinde  dúńya  júzindegi  tillerdiń  basım 
kópshiligine  tán,  solar
ǵa  ortaq  kategoriyalardıń  biri  –  betlik  kategoriyası. 
Grammatikalıq bet kategoriyası is-hárekettiń kimge yamasa nege qatnaslı ekenligin 
bildiredi.  Is-háreket  sóylewshi  bet, tıńlawshı  bet  hám  belgisiz bettiń  birewi  arqalı 
iske  asadı.  Sonlıqtan,  bet  kategoriyası  hár  túrli  tillerde  birinshi  bet,  ekinshi  bet, 
úshinshi bettiń grammatikalıq mánileri menen formaları arqalı belgili bolıp, solar 
arqalı júzege shıǵadı. Is-hárekettiń sub`ektke qatnası úsh bettiń biri menen beriledi. 
Usıǵan qaray, bet kategoriyası feyillerge tán kategoriya bolıp sanaladı. Betlik máni 
belgili bir affiksler arqalı kórinedi. Bunday affiksler betlik jalǵawları dep ataladı.  
Bet  kategoriyasınıń  sóz  shaqaplarına  qatnası  hár  túrli  tillerde  birdey  emes. 
Mısalı,  orıs  tilinde  grammatikalıq  bet  kategoriyası  feyillerge  de  tán  kategoriya 
bolıp  esaplanadı.  Orıs  tilinde  betlenetuǵınlar  –  feyiller  ǵana,  al  atlıq  sózler 
betlenbeydi.  Túrkiy  tilinde  betlenetu
ǵın  feyiller  ǵana  emes,  sonıń  menen  birge 
bayanlawısh  xızmetinde  jumsalǵanda,  atlıqlarda  (kóbinese  adamnıń  qánigeligin, 
kásibin  bildiretu
ǵın  atlıqlar),  kelbetlikler  de,  sanlıqlar  da,  ayırım  almasıqlar  da 
betlenip,  betlik  jal
ǵawların  kabıllay  aladı.  Túrkiy  tillerinde  atawıshlardan  bolǵan 
bayanlawıshlar baslawısh penen betlik jalǵawları arqalı kelisip baylanısadı. Betlik 
jal
ǵawları  geyde  bayanlawıshlıq  affiksler  dep  te  ataladı.  Betlik  máni,  tiykarınan, 
feyillerden bol
ǵan bayanlawısh arqalı beriledi. 
Betlik  forma  betlik  mánini 
ǵana  emes,  sonıń  menen  birge  birlik  yamasa 
kóplik mánini de bildiriwi múmkin (mısalı: bardım – bardıq, baraman - baramız). 
Túrkiy  tillerinde  betlik  máni  tartım  formaları  arqalı  da  beriledi.  Túrkiy  tillerinde 
tartım  kategoriyası  bir  zattıń  ekinshi  zatqa  menshikleniwin  ǵana  bildirip 
qoymastan, sonıń menen birge onıń qay jaqqa qatnaslı ekenligin de bildiredi.  
Grammatikalıq  kategoriyalardıń  biri  –  máhál  kategoriyası  feyillerge  tán 
kategoriya retinde belgili. Sebebi, is-háreket waqıt túsinigi menen tı
ǵız baylanıslı, 

---

 
92 
ol belgili bir mezgilde bolatu
ǵın process sıpatında túsiniledi. Grammatikalıq máhál 
kategoriyasında házirgi  máhál,  ótken  máhál,  keler  máhál  bir-birinen  is-hárekettiń 
sóylew waqtına qatnasına qaray ajıratıladı.  
Tilde  belgili  bir  máháldiń  birneshe  túri  bolıwı  múmkin.  Nemis  tilinde  ótken 
máháldiń perfekt, preterit, plyuskvamperfekt dep atalatu
ǵın túrleri bar.  
Grammatikalıq  meyil  kategoriyası  da  –  feyillerge  tán  kategoriya.  Meyil 
kategoriyası  qıymıl,  is-hárekettiń  shınlıqqa  katnasın,  is-hárekettiń  iske  asıw 
múmkinshiligine sóylewshiniń hár qıylı qatnasın bildiredi. Mısalı, oqıdım, bildim, 
oqıyman,  bilemen  degen  formalar  anıq  is-háreketti  bildirse,  oqı,  bil,  oqısa,  bilse, 
oqısa edi, bilse edi, oqıǵısı keledi, bilgisi keledi, biler me edi degen formalar ele 
iske  aspa
ǵan,  biraq  iske  asıwı  múmkin  bolǵan  is-háreket  penen  tilek,  boljaw 
mánisindegi is-háreketti bildiredi.  
Grammatikalıq  meyil  kategoriyası    molal`lıq  túsinigi  menen  tıǵız baylanıslı. 
Modal`lılıq  grammatikalıq  usıl  menen  de,  leksikalıq  usıl  menen  de  beriliwi 
múmkin.  Mısalı,  Múmkin  úyine  barar;  Múmkin  barar,  múmkin  barmas  degende 
modallılıq  leksikalıq  usıl  menen  (tolıq  mánili  múmkin  degen  modal  sóz  benen) 
berilse,  bar
ǵaysań,  barǵım  keledi,  barsam  eken  degen  sózlerde  modallılıq 
grammatikalıq usıl menen (affiksler arqalı) hám analitikalıq formalar (-ǵı kel, -sa 
eken)  arqalı  berilgen.  Modallıqtı  bildiretu
ǵın  arnawlı  modal  sózler  menen  sóz 
dizbekleri bar. Olardıń qatarına orıs tilindegi deystvitelno, razve, nepremenno, po-
vidimomu,  bıt  mojet,  po  vsey  veroyatnosti  usılar  sıyaqlı  sózler  menen  sóz 
dizbekleri, qaraqalpaq tilindegi múmkin, kerek, lazım, bálkim, ras, shaması, álbette 
sıyaqlı  sózler  kiredi.  Al  modallılıq  grammatikalıq  usıl  menen  berilgende, 
grammatikalıq kategoriya – meyil kategoriyası jasaladı.  
Gáptiń  de  modallılı
ǵı  bar,  meyildiń  de  modallılıǵı bar, biraq bulardıń  ekewi 
eki  nárse.  «Gáptiń  hámmesiniń  de  modallıq  boyawı  boladı,  sebebi  ol  belgili  bir 
bol
ǵan isti anıqlap qoymaydı, sonıń menen birge sóylewshiniń sol iske, waqıyaǵa 
qatnasın bildiredi. Al  meyildiń modallıǵı gáptiń modallılıǵınıń ústine qosılatuǵın 
yamasa  qabatlasatu
ǵın  «ekinshi»  modallıq.  Gáptiń  modallıǵı  aytılǵan  pikirdiń 
barlıq tárepine qatnaslı bolsa, meyildiń modallıǵı tek feyil bayanlawıshqa qatnaslı 
boladı.  Bunıń  menen  meyildiń  modallıǵı ekinshi  modallıq  bolıp  ǵana  qoymaydı. 
Ol óz aldına arnawlı grammatikalıq kategoriyanı (meyil kategoriyasın) jasaydı».
1
   
Meyil  formaları  feyil  bayanlawıshqa  tikkeley  qatnaslı  boladı  da,  feyil 
bayanlawısh  arqalı  gáptiń  modallıqqa  iye  bolıwına  tásir  etpewi  múmkin  emes. 
Meyil  kategoriyası  morfologiyalıq  kategoriya  bolıwına  qaramastan,  sintaksislik 
sıpatqa  da  iye  bolıp  keledi.  Mısalı,  kórse,  bilse  degen  shárt  meyil  formaları  istiń 
shártin  bildiredi.  Meyil  kategoriyasınıń  sintaksislik  xızmeti  ásirese  onıń 
bayanlawıshları arqalı anıq kórinedi.  
Meyil kategoriyası – modallılıqtı, is-hárekettiń shınlıqqa qatnasın bildiretuǵın 
grammatikalıq  kategoriya.  Yaǵnıy,  meyil  –  sózdiń  belgili  bir  formaları  menen 
berilgen modallılıq.  
                                                 
1
 Будагов Р.А. Введение в науку о языке. -М., 1965, стр. 326. 

---

 
93 
Tilde meyildiń túrleri menen sanı hár túrli. Orıs tilinde meyildiń úsh túri bar 
bolsa,  qaraqalpaq  tilinde  bes  túri  bar.  Buyrıq  meyil  sóylewshiniń  is-háreketti 
tıńlawshıǵa  yamasa  tıńlawshı  arqalı  basqa  birewge  qaratılǵanlıǵın,  buyıra 
aytılıwın bildiredi. Qaraqalpaq yamasa basqa túrkiy tillerinde feyildiń ekinshi bet 
buyrıq  meyil  túri  feyildiń  tiykarı  bolıp  sanaladı  da,  feyildiń  basqa  formaları 
feyildiń  usı  ekinshi  bet  buyrıq  meyil  formalarınan  jasal
ǵan.  Feyildiń  shárt  meyil 
túri  is-hárekettiń  iske  asıw  múmkinligi  basqa  bir  is-hárekettiń  orınlanıwına 
baylanıslı  ekenligin  bildiredi.  Sonlıqtan,  gáptegi  shárt  meyil  formasındaǵı  feyil 
tıyanaqlı  bola  almay,  gáptiń  ekinshi  bólegindegi  is-háreketti  bildiretuǵın  feyilge 
qatnaslı bolıp, onıń shártin bildiredi. Mısalı: Aqıllı maqtansa, isti tındırar, Aqmaq 
maqtansa, aya
ǵın sındırar (naqıl-maqal). 
Tilek  meyil  sóylewshiniń  is-háreketke  niyetin,  tilegin  bildiredi.  Sonlıqtan, 
feyildiń  tilek  meyil  túrinde  emocional-ekspressivlik  qásiyet  basqa  meyillerge 
qara
ǵanda anaǵurlım basım boladı. Feyildiń anıqlıq meyil túri házirgi, ótken, keler 
máhál formalarında aytılatu
ǵın is-hárekettiń shınlıq bolmısqa qatnasın bildiredi de, 
feyildiń máhál formaları anıqlıq meyildiń kórinisi, forması retinde qaraladı.  
Grammatikalıq dáreje  kategoriyası  – sóz shaqaplarınıń  ishinde  feyillerge tán 
kategoriya. Sóz shaqaplarınıń ishinde feyillerge tán kategoriya. Dáreje kategoriyası 
qıymıl,  is-hárekettiń  obektke  yamasa  sub`ektke  baǵıtlanǵanlıǵın  bildiredi, 
sub`ekttiń  obekt  penen  óz-ara  qarım-qatnasın  anıqlaydı.  Dáreje  hám  onıń  túrleri 
ushın feyildiń obektke baǵıtlanıwın ǵana emes, sonıń menen birge onıń subekttiń 
ózine qatnasında bildiredi. Mısalı, oqıwshı kiyindi, jer súrildi degen mısallardı biri-
biri menen salıstırıp kóreyik. Birinshi mısalda kiyindi degen dáreje forması (ózlik 
forma)  is-hárekettiń  óz  subektisine  ba
ǵıtlanǵanlıǵın  bildirse,  ekinshi  mısalda 
súrildi degen feyil forması (ózgelik dáreje) is-hárekettiń ob`ektke ba
ǵıtlanǵanlıǵın 
bildiredi. Al bayanlawıshı ózlik feyilden bolǵan gápte is-hárekettiń iyesi hárdayım 
bolıwı shárt emes. Is-hárekettiń obektisi arnayı aytılmaǵan gápte (mısalı, oqıwshı 
kiyindi  degende,  kiyimin  degen  sóz  (obekt)  túsirilip  aytıl
ǵan)  onıń  (obekttiń) 
xızmetin subekttiń ózi qosıp atqaradı. Al bayanlawıshı  ózgelik dáreje formasınan 
bol
ǵan gápte (mısalı, jer tırma menen súrildi degen gápte tırma menen degen sóz 
túsirilip  aytıl
ǵan) is-háreket  óziniń obektisine baǵıtlanıp, soǵan  ótedi. Solay etip, 
belgisiz  dárejede  is-hárekettiń  iyesi  kórsetilmey,  ya
ǵnıy  kimniń  yamasa  neniń 
islegenligi atalmay, neniń islengenligi (yamasa islenetu
ǵınlıǵı) kórsetiledi. 
Sheriklik  dáreje  forması  is-hárekettiń  subektisiniń  keminde  ekew  ekenligin 
yamasa is-hárekettiń subekt penen obektke birdey ortaq, birdey qatnaslı ekenligin 
bildiredi. Mısalı: Ol Asan menen xat jazısıp turadı.  
Feyildiń ózgelik dáreje dep atalatu
ǵın túri qıymıl, is-hárekettiń óz subektisine 
basqa  bir  sub`ekttiń  qatnası  bar  ekenligin  bildiredi.  Mısalı:  Azamat  jazdı  hám 
Azamat  jazdırdı  degen  mısallardı  salıstırıp  kóriwimizge  boladı.  Birinshi  gáptegi 
jazdı  feyili  is-hárekettiń  tikkeley  óz  subektisi  arqalı  iske  asqanlıǵın  bildirse, 
ekinshi  gáptegi  jazdırdı  feyili  is-hárekettiń  óz  sub`ektisine  basqa  bir  sub`ekttiń 
qatnası arqalı iske asqanlıǵın bildiredi. Feyildiń ózgelik dáreje túri german, roman, 

---

 
94 
slavyan, iran tillerinde ushıraspaydı, ol ayırım túrkiy tilleri menen manǵol tillerine 
tán. Túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde, ózgelik dáreje -dır/dir, -tır/-