Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Grammatikalıq kategoriyalardıń sóz shaqaplarına qatnası. Grammatikalıq 
kategoriyalar  sózlerdiń  belgili  bir  leksika-grammatikalıq  toparına  bólinip,  solar 
menen  qatar  ómir  súredi.  Hár  bir  tildiń  grammatikalıq  kurılısında  sóz  shaqapları 
menen  olar
ǵa  tán  grammatikalıq  kategoriyalar  arasında  bekkem  baylanıs,  qatnas 
qáliplesedi.  Sózlerdiń  leksika-grammatikalıq  toparı  retinde  esaplanatu
ǵın  sóz 
shaqapları  bir-biri  menen  jıynalıp  birikkende,  ózlerine  birdey  tán  birdey  ortaq 
grammatikalıq kategoriyalar boyınsha jıynalıp, birigedi. Mısalı, orıs tilinde atlıqlar 
dep  atalatu
ǵın  sóz  shaqabın  bir  toparǵa  kirgizip,  biriktiriwshi  xızmet  atqaratuǵın 
grammatikalıq kategoriyalardıń qatarına rod kategoriyası, seplik kategoriyası hám 
bet-san  kategoriyası  kiredi.  Orıs  tilinde  atlıqlar  ushın  leksika-grammatikalıq 
kategoriya  bolıp  sanalatuǵın  rod  kategoriyası  atlıqlar  menen  baylanısatuǵın 
kelbetliklerge,  seplenetu
ǵın  almasıqlarǵa,  sanaq  (retlik)  sanlıqlarǵa  hám  feyildiń 
ótken  máhál  formalarında  taza  grammatikalıq  mánige  iye  boladı.  Atlıqlar  menen 
tartım  almasıqlarǵa  qatnası  jaǵınan  leksika-grammatikalıq  kategoriya  bolıp 
tabılatuǵın  sanlıq  kategoriyası  da  atlıqlar  menen  jaqınnan  baylanısatuǵın 
kelbetliklerge  sóz  shaqaplarında  taza  grammatikalıq  mánige  iye  bolıp 
grammatikalıq kategoriya retinde tanıladı. Grammatikalıq bet, máhál, meyil, dáreje 
formaları feyildiń hal feyil, háreket atı feyili formaların  túrlerin biriktiredi.  
Grammatikalıq  sanlıq  kategoriyasınıń    grammatikalıq  kategoriyalardıń  tilde 
uqsas,  ulıwmalıq  ortaq  tárepleri  bolıwı  menen  birge,  olardıń  (grammatikalıq 
kategoriyalardıń)  hár  bir  tildegi  yamasa  tillerdiń  hár  bir  toparındaǵı  anıq 
kórinisinde  de,  grammatikalıq  tábiyatında  da,  qollanılıw  órisi  menen  sheńberinde 
de ayırmashılıqlar menen  ózgeshelikler boladı. Usı jerde bir nárseni anıqlap alıw 
kerek:  bir  tilde  yamasa  tillerdiń  toparında  bar  belgili  bir  grammatikalıq 
kategoriyanıń basqa bir tillerde yamasa tillerdiń basqa bir toparınıń bárinde birdey 
bola  beriwi  shárt  emes.  Sonıń  menen  birge,  tillerdiń  kópshiliginde  bar,  olar
ǵa 
ulıwmalıq ortaq grammatikalıq kategoriyalardıń bar ekenligin de atap ótiw kerek. 
Kóplegen  tillerde  bar,  olardıń  hámmesine  birdey  ortaq  grammatikalıq 
kategoriyalardıń  qatarına  grammatikalıq  sanlıq  kategoriyası,  seplik  kategoriyası, 
bet  kategoriyası,  meyil  kategoriyası,  dáreje  (etis)  kategoriyası  kiredi.  Bul 
kategoriyalar  grammatikalıq  kategoriyalar  retinde  tillerdiń  bárine  yamasa 
kópshiligine  tán  ulıwmalıq  ortaq  belgisin  saqlay  otırıp,  jeke  tillerde  yamasa 
tillerdiń toparında hár túrli sıpatta, hár túrli dárejede kórinedi. Sonıń menen birge, 
joqarıda  atalǵan  grammatikalıq  kategoriyalar  tilde  hár  túrli  sóz  shaqaplarına 
iykemlesip  bólinedi,  olardıń  hár  qaysısın  sıpatlaytu
ǵın  kategoriyalar  retinde 
tanıladı.  
Tillerdiń barlı
ǵına derlik tán, ulıwmalıq ortaq grammatikalıq kategoriyalardıń 
biri - grammatikalıq bet-san kategoriyası. Qaysı tilde sóyleytu
ǵın adam bolmasın, 
olardıń erteden-aq bir zattan kóp zattı ajırata bilgenligi belgili. Jekelik uǵım menen 
kóplik  u
ǵımdı  bir-birinen  ajıratıwda  tilde  grammatikalıq  bet-san  kategoriyası 

---

 
88 
payda bol
ǵan. Daralıq uǵımı menen kóplik uǵımı, tiykarınan zatlar menen tikkeley 
baylanıslı  boladı  da,  usıǵan  sáykes  grammatikalıq  bet-san  kategoriyası  hár  túrli 
tillerde sóz shaqaplarınıń ishinde atlıqlar
ǵa tán kategoriya retinde túsiniledi. Sonıń 
menen birge, daralıq penen kóplik tilde almasıqlarǵa, sonıń ishinde ásirese tartım 
almasıqlarına  tán.  Grammatikalıq  bet-san  kategoriyası  tek  feyillerge  qatnaslı 
bolmay,  atlıq  hám  almasıqlar  menen  de  tıǵız  baylanıslı  bolıp  keledi.  Yaǵnıy 
feyiller  almasıqlar  menen  (kóbinese  tartım  almasıqları)  yamasa  atlıqlar  menen 
dizbeklesip,  bayanlawısh  xızmetinde  jumsalǵanda,  baslawısh  xızmetindegi 
almasıqtıń  yamasa  atlıqtıń  dara  hám  kóplik  mánide  jumsalıw  ıńǵayına  baǵınıp, 
usıǵan  qaray  dara  hám  kóplik  mánilerge  iye  boladı.  Grammatikalıq  bet-san 
kategoriyasınıń hár túrli tiller ushın uqsas, ulıwma ortaq tárepleri menen belgileri 
usılar  menen  sheklenedi,  demek  grammatikalıq  bet-san  kategoriyasınıń  hár  túrli 
tillerdiń  hár  túrli  toparınıń  grammatikalıq  qurılısınıń  ózgesheliklerine  tikkeley 
baylanıslı ayırım tárepleri, ózinshelik belgileri kórinedi. Mısalı, grammatikalıq bet-
san  kategoriyası  kóplegen  tillerde  dara  hám  kóplik  mánisinde  kórine  alsa,  onıń 
ekilik (dvoystvennoe chislo) dep atalatu
ǵın túri ayırım tillerde, atap aytqanda, eski 
grek tili, eski orıs tili, eski indiyalıq sanskrit hám házirgi arab tilinde gezlesedi.                             
Hár  túrli  tillerdegi  grammatikalıq  bet-san  kategoriyasınıń  morfologiyasınıń 
tábiyatında  da  ózgeshelikler  bar.  Slavyan  tillerinde,  sonıń  ishinde  orıs  tilinde, 
grammatikalıq  bet-san  kategoriyasınıń  qollanılıw  órisi  túrkiy  tilleri  menen 
salıstırǵanda  anaǵurlım  keń.  Orıs  tilinde  atlıqlar  ǵana  jeke  hám  kóplik  túrde 
qollanılıp  qoymay,  olar  menen  dizbeklese  jumsalatuǵın  kelbetlikler  de  jeke  hám 
kóplik  túrde  qollanıladı.  Orıs  tilinde  kelbetlik  penen  atlıq  sózlerdiń  dizbeginen 
qural
ǵan  atlıqtıń  sıńarı  (anıqlanıwshı  sóz)  kóplik  túrde  qollanılsa,  onıń  kelbetlik 
sıńarı  da  (anıqlawshı  sóz)  kóplik  túrde  jumsaladı  (vısokaya  gora  –  vısokie  gorı). 
Solay  etip,  orıs  tilinde  atlıq  sóz  shaqabına  qatnaslı  bolǵan  bet-san  kategoriyası 
atlıqlar menen dizbeklesip aytılatuǵın kelbetliklerge kelgende, taza grammatikalıq 
mánige  iye  boladı.  Al  túrkiy  tillerinde  bunday  dizbeklerdiń  quramında
ǵı  atlıqtan 
bol
ǵan  sıńarlar  meyli  kóplik,  meyli  jeke  túrde  qollanılsın,  buǵan  qaramastan 
kelbetlikten  bol
ǵan  sıńarlar  hárdayım  jeke  túrde  jumsaladı  (mısalı:  biyik  taw  – 
biyik tawlar). 
Orıs tilinde kelbetliklerdiń jeke, kóplik bolıp ajıratılıwınıń tek formallıq sıpatı 
bar.  Kelbetliktiń  jeke,  kóplik  túrleri  jekelik  yamasa  kóplik  mánini  bildiriwdiń 
emes,  awısıwdıń  formaları  bolıp  tabıladı.  Mısalı,  orıs  tilindegi  jeke  formadaǵı 
kniga  sózi  jeke  mánini  bildirip,  kóplik  formada
ǵı  knigi  sózi  kóplik  mánini 
(birneshe  yamasa  kóp  kitap)  bildirse,  kelbetliktiń  tolstıy  (tolstaya),  tolstıe  degen 
jeke,  kóplik  formaları  sapa-belginiń  sanın  (az  yamasa  kópligin)  bildirmeydi,  atlıq 
penen  birge  dáreje  (qıyısıw)  formaları  retinde  xızmet  atqaradı.  Ulıwma  al
ǵanda, 
san  túsinigi  sapa,  belgige  tán  emes,  zatqa,  qubılısqa  tán  belgi.  Sonlıqtan,  ayırım 
tillerde,  ásirese  kelbetlik  penen  atlıq  sózlerdiń  baylanısı  olardıń  qatar  turıp  jaqın 
baylanısıwı arqalı iske asatuǵın tillerde, mısalı, túrkiy tillerinde, kelbetliktiń kóplik 
formasındaǵı atlıqlar menen, tiykarınan, kóplik jalǵawısız baylanısadı. 

---

 
89 
Ayırım  jaǵdaylarda  sanlıqlardıń  kóplik  formada  qollanılatuǵınları  da  bar, 
biraq  grammatikalıq  san  kategoriyası  sóz  shaqabı  retinde  qaralatuǵın  sanlıqlarǵa 
tán  kategoriya  emes. San kategoriyası grammatikalıq kategoriya  retinde  túsiniledi 
de,  grammatikalıq  formalar  menen  beriletuǵın  san  túsinigi  anıq  emes,  ulıwmalıq 
túrde beriledi. Mısalı: kóplik forması anıq sandı emes, ulıwma  kóp degen u
ǵımdı 
bildiredi, onıń qansha ekenligin anıq kórsetpeydi. Al hárbir sanlıq belgili bir anıq 
sandı  bildiredi.  Mısalı:  bes,  on,  jigirma,  júz,  eki  júz    Demek,  bir  menen  bestiń 
arasındaǵı  sanlıq  ayırmashılıq  kitap  penen  kitaplar  degenniń  arasındaǵı 
ayırmashılıqtan parqı bar ekenligi seziledi.  
Grammatikalıq  san  kategoriyasınıń  sanlıqlarǵa  tán  kategoriya  emesligi 
sanlıqlarǵa, sonıń ishinde sanaq sanlarǵa kóplik jalǵawı jalǵanıwı menen, kóplik 
mánini  emes,  al  basqa  máni  –  shamalıq  mánini  bildiretu
ǵınlıǵı  kórinedi.  Al  eger 
kelbetlikler  túrkiy  tillerinde  kóplik  formada  qollanılsa,  onıń  tábiyiy  túrde 
substantivlesiwi  grammatikalıq  san  kategoriyasınıń  tiykarınan  atlıqlarǵa  tán 
kategoriya ekenligin dáliylleydi.  
Grammatikalıq san kategoriyası sóz shaqaplarınıń biri – almasıqlarǵa da tán 
kategoriya  bolıp  sanaladı.  Jeke  hám  kóplik  mánige  iye  bolatuǵınlar    -  kóbinese 
betlik  almasıqları.  Betlik  almasıqlarınıń  ishinde  kóbinese  túrkiy  tillerinde  1  bet 
betlik almasıǵınıń (men), orıs tilinde 1 hám 2 bet betlik almasıqlarınıń (ya, tı) jeke 
túri  kóplik  forma
ǵa  ózliginen  iye  bola  almaydı.  Qaraqalpaq  tilindegi  betlik 
almasıǵınıń biz degen kóplik forması betlik almasıǵınıń men degen jeke forması 
menen  grammatikalıq  jaqtan  sáykes  keletuǵın  forma  emes.  Orıs  tilindegi  mı,  vı 
degen  kóplik  formalar  menen  ya,  tı  túrindegi  jeke  formalar  grammatikalıq  jaqtan 
óz ara jaqın formalar bola almaydı degen pikir bar. Eger men degen betlik almasıǵı 
1-betti  bildirse,  biz  degen  betlik  alması
ǵı  «meniń  kópligimdi»  emes,  «men  jáne 
ta
ǵı basqa (basqalar)» degendi bildiredi.
1
  
Almasıqlardıń  basqa  túrlerine  san  kategoriyasınıń  qatnası  boyınsha 
tómendegilerdi  aytıw
ǵa  boladı:  almasıqlar  qaysı  sóz  shaqabınıń  ornına  júrse,  sol 
sóz  shaqabına  tán  formalar  menen  ózgeredi.  Usı
ǵan  qaray,  atlıqlardıń  ornına 
júretu
ǵın  almasıqlar  (betlik  almasıǵı,  ózlik  almasıǵı,  soraw  almasıǵı  hám 
belgisizlik alması
ǵınıń ayırımları) jeke túrinde de, kóplik túrinde de qollanıladı.  
Jekelik  hám  kóplik  mánileri  feyil  sózlerde  arnawlı  affiksler  menen  emes, 
kóbinese  betlik  mánilerdi  bildiretu
ǵın  betlik  jalǵawları  menen  beriledi.  Feyil 
bayanlawıshlar  baslawıshlar  menen  betlik  jalǵawları  arqalı  baylanısadı  da,  betlik 
jal
ǵawları baslawıshtıń ıńǵayına qaray hám betlik mánini, hám san mánisin qosıp 
bildiredi. Bul aytılǵanlardıń tikkeley 1-betke qatnası bar: men bardım – biz bardıq, 
men  baraman  –  biz  baramız,  al  2-bette  betlik  jal
ǵawınan  keyin  kóplik  mánini 
bildiriw  ushın  kóplik  jalǵawı  jalǵanadı  (mısalı:  sen  bardıń  –  siz  bardıńız,  sizler 
bardıńızlar, sen barasań - sizler barasızlar ). 
                                                 
1
 Никитевич В.М. Грамматические категории в современном русском языке. -М., 1963, стр. 72.  

---

 
90 
Hár  túrli  tillerge  hám  olarda
ǵı  atlıq  sózlerge  tán  grammatikalıq 
kategoriyalardıń biri - seplik kategoriyası. Seplikler atlıq sózlerdiń bir-biri menen 
qatnasın yamasa olardıń basqa bir sózlerge qatnasın bildiriw xızmetinde jumsaladı. 
Turmıstaǵı zatlar menen qubılıslar tilde atlıq sózler menen ataladı da, ol zatlardıń 
yamasa  qubılıslardıń  arasındaǵı  hár  túrli  qatnaslar  hár  túrli  seplikler  arqalı  tilde 
kórinisin tabadı. Seplikler arqalı bildiriletu
ǵın hár túrli qatnaslarǵa, yaǵnıy shınlıq 
turmıstaǵı zatlar menen qubılıslardıń arasındaǵı túrli-túrli qatnaslar tiykar boladı. 
Sepliklerdiń hár túrli tillerde almasıqlar
ǵa, ásirese atlıqlarǵa tán bolıwı da usınnan. 
Kópshilik  tillerde  seplik  bir  atlıqtıń  ekinshi  atlıqqa  qatnasın    yamasa  atlıqtıń 
feyilge  qatnasın  bildirse,  ayırım  tillerde  (mısalı,  bolgar  tilinde)  kómekshi  sózler  
(predloglar) arqalı beriledi. Bunday qatnaslar seplikler menen kómekshi sózlerdiń 
birdey  qatnasıwı  arqalı  da  beriliwi  múmkin.  Flektivli-agglyutinativli  tiller  menen 
taza  agglyutinativli  tillerde  sózlerdiń  bir-birine  qatnası  menen  grammatikalıq 
mánileri  affiksler  arqalı  bildirilse,  analitikalıq  tillerde  bunday  qatnaslar  menen 
mániler kómekshi sózler menen sózlerdiń orın tártibi arqalı kórinedi. Usı
ǵan qaray, 
flektivli-agglyutinativli  tiller  menen  taza  agglyutinativli  tillerde  atlıq  sózlerdiń 
basqa sózlerge qatnası seplikler arkalı berilse, túbir tiller menen analitikalıq tillerde 
kóbinese  kómekshi  sózler  (predloglar)  arqalı  beriledi.  Analitikalıq  tillerde 
sepliklerdiń  sanınıń,  flektivli  tiller  menen  agglyutinativli  tillerge  qara
ǵanda  az 
bolıwı  olardıń  grammatikalıq  qurılısınıń  ózinshelik  sıpatı  menen  tıǵız  baylanıslı. 
Mısalı, analitikalıq tillerdiń biri - inglis tilinde eki ǵana seplik bolsa, agglyutinativ 
tillerdiń  qatarına  kiretu
ǵın  eston  tilinde  on  tórt  seplik,  venger  tilinde  jigirma  eki 
seplik  bar.  Agglyutinativli  –  sintetikalıq  tillerde  sózlerdiń  seplikler  arqalı 
bildiriletu
ǵın  qatnasları  analitikalıq  tillerde,  mısalı,  inglis  tilinde,  kóbinese 
predloglar arqalı beriledi.  
Slavyan tilleriniń kópshiliginde hám túrkiy tillerinde atlıq sózlerdiń atlıqlar
ǵa 
hám  feyillerge  qatnası  kóbinese  seplik  jal
ǵawları  arqalı  kórinedi.  Bul  tillerde 
seplik  jal
ǵawlı  sózler  menen  kómekshi  sózler  de  (slavyan  tillerinde  predloglar, 
túrkiy tillerinde seplikler) dizbeklesip qollanıladı.  
Túrkiy  tillerinde  grammatikalıq  seplik  kategoriyası,  tiykarınan  al
ǵanda, 
atlıqlar  menen  almasıqlar
ǵa  tán  kategoriya  bolıp  sanaladı.  Kelbetlik  penen 
sanlıqlar zatlıq mánide qollanǵanda seplene aladı.  
Túrkiy  tillerinde  sepliklerdi  keńislik  qatnaslardı  bildiretu
ǵın  seplikler  hám 
grammatikalıq  qatnastı  bildiretuǵın  seplikler  de  peki  toparǵa  bóliw  dástúri  bar. 
Keńislik  qatnastı  bildiretu
ǵın  sepliklerdiń  ishinde  barıs  sepligi  menen  shıǵıs 
sepligi  dinamikalıq  (qozǵalıs)  háreketti  bildirse,  orın  sepligi  statikalıq  jaǵdaydı 
bildiredi. Grammatikalıq qatnaslardı bildiretuǵın sepliklerdiń ishinde ataw sepligi 
baslawıshtı  bildirse,  iyelik  sepligi  menshiklikti,  tabıs  sepligi  tikkeley  obektti 
bildiredi.  Keńislik  seplikti  bildiretu
ǵın  sepliklerde,  reti  kelgende,  grammatikalıq 
qatnaslardı bildiredi. Mısalı, barıs hám shıǵıs seplikleri taza ob`ektlik qatnaslardı 
da (mısalı: dostıma ushırastım, dostımnan aldım) bildire aladı.  

---

 
91 
Tilde seplik hám sepleniw degen túsinikler bar. Bul ekewi bir-biri menen tı
ǵız 
baylanıslı. Tiller sepliklerdiń sanı jaǵınan da, sepleniwdiń morfologiyalıq tábiyatı 
ja
ǵınan  da  hár  túrli  bolıp  keledi.  Túrkiy  tillerinde  orıs  tilindegidey  seplewdiń 
birinshi seplew, ekinshi seplew, úshinshi seplew dep atalatu
ǵın túrleri joq. Slavyan 
tilleri  menen  túrkiy  tillerinde  nemis  tilindegi  seplewdiń  kúshli  seplew,  hálsiz 
seplew  hám  aralas  seplew  dep  atalatu
ǵın  túrleri  gezlespeydi.  Túrkiy  tillerinde 
sózlerdiń  sepleniwinde  basqa  tillerde  ushıraspaytu
ǵın  bir  ózgesheligi  bar:  túrkiy 
tillerinde jay seplew menen tartımlı seplewde sepliktiń formaları hár túrli boladı. 
Biraq  tartımlı  seplewdiń  jay  seplewden  ózgeshligi  barlıq  sepliklerde  emes,  barıs, 
tabıs, orın sepliklerinde  ǵana kórinedi (mısalı: joldastıń - joldasımnıń, joldasqa -