Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
GRAMMATIKALÍQ KATEGORIYALAR MENEN SÓZ 
SHAQAPLARÍ 
Grammatikalıq kategoriyalar hám olardıń sóz shaqapları menen  
óz ara qatnası 
Grammatikalıq kategoriyalar tuwralı maǵlıwmat 
  
Grammatikalıq  kategoriyalar  belgili  bir  tilge  tán,  ulıwmalıq  sıpatı  bar 
grammatikalıq  mániler  retinde  tanıladı  da,  ol  grammatikalıq  mániler  sózlerdiń 
ózgerip  túrleniwi,  sózlerdiń  gápte  dizbeklesiwi  arqalı  kórine  aladı,  solar  arqalı 
beriledi.  Al  grammatikalıq  formalar  bolsa,  olar  grammatikalıq  kategoriyalardı 
bildiriwdiń  quralları  retinde  tanıladı.  Grammatikalıq  kategoriyalar  grammatikalıq 
formalar  arqalı  kórinedi.  Al  grammatikalıq  máni  bolsa,  ol  da  óz  aldına  bólek, 
grammatikalıq  forma  menen  grammatikalıq  kategoriyadan  tısqarı  ómir  súrmeydi. 
Grammatikalıq máni belgili bir forma arqalı berilip, grammatikalıq kategoriyanıń 
mazmunına onıń mánilik birligi retinde kiredi.  
Belgili bir grammatikalıq kategoriya keminde eki túrli formada kóriniwi shárt. 
Onısız  birde-bir  grammatikalıq  kategoriyanıń  bolıwı  múmkin  emes.  Mısalı,  bir 
ǵana  sepliktiń  forması  yamasa  bir  ǵana  grammatikalıq  bettiń  forması  ózliginen 
seplik  hám  bet  kategoriyasın  quray  alma
ǵan  bolar  edi.  Belgili  bir  tildegi  seplik 
kategoriyası tuwralı sóz etiw ushın, ol tilde, mısalı, iyelik sepliginen basqa barıs, 
shıǵıs  seplikleri    sepliklerdiń  bolıwı  shárt.  Sonda  ǵana  seplik  grammatikalıq 
kategoriya  retinde  tanıla  aladı.  Grammatikalıq  bet  kategoriyası  tuwralı  1  betten 
basqa  2  bet,  3  bet  bol
ǵanlıqtan  ǵana  sóz  ete  alamız.  Kelbetliktiń  dáreje 
kategoriyası  tuwralı  da  usınday  pikir  aytıwǵa  boladı.  Dáreje  kategoriyasınıń  bir 
ǵana  jay  dárejeniń  grammatikalıq  mánisi  menen  formasınan  quralıwı  múmkin 
emes.  Kelbetliktiń  dáreje  kategoriyası  onıń  mazmunına  kiretu
ǵın  jay  dáreje, 
salıstırmalı hám arttırıw dáreje mánileri menen formalarınıń jıynaǵınan quraladı. 
Grammatikalıq  kategoriya  birdey  grammatikalıq  mánilerdi  bildiretuǵın 
grammatikalıq  formalardıń  jıynaǵınan  quraladı.  Al  «birdey  grammatikalıq 
mániler»  degennen  hár  túrli  emes,  óz-ara  uqsas,  jaqın,  birdey  sıpatta
ǵı 

---

 
85 
grammatikalıq  mánilerdi  túsinemiz.  Mısalı,  grammatikalıq  máhál  kategoriyası 
házirgi  máhál,  ótken  máhál,  keler  máhál  túrinde  kóringeni  menen,  máháldiń  bul 
túrleriniń  mánileri  –  hár  túrli,  hár  qıylı  mániler  emes,  birdey  mániler,  hámmesi 
máhállik mániler. Birdey máhállik mániler hár túrli grammatikalıq formalar menen 
berilip, ulıwma  grammatikalıq  máhál  kategoriyası  retinde  túsiniledi. Demek, dara 
grammatikalıq mánini bildiretuǵın bir ǵana forma yamasa hár túrli grammatikalıq 
mánilerdi bildiretu
ǵın formalar emes, birdey, óz-ara jaqın grammatikalıq mánilerdi 
bildiretu
ǵın  grammatikalıq  formalardıń  jıynaǵı  grammatikalıq  kategoriya  dep 
tabıladı.  
Óz-ara  mániles,  jaqın,  birdey  formalardıń  hárqaysısın  hám  bularǵa  jaqın 
olardıń  birdey  mánileriniń  hárqaysısın  grammatikalıq  kategoriya  dep  esaplaw 
grammatikalıq  máni  degen  túsinik  penen  grammatikalıq  kategoriya  degen 
túsiniktiń  parqın  joytıp,  bulardı  bir-biri  menen  aralastırıp  jiberiwge  alıp  keledi. 
Lingvistikalık  ayırım  ádebiyatlarda  birdey  grammatikalıq  mánilerdiń  hárqaysısın 
grammatikalıq  kategoriya  dep  esaplaw,  solay  etip,  «iyelik  seplik  kategoriyası», 
«barıs  seplik  kategoriyası»,  «salıstırmalı  dáreje  kategoriyası»,  «arttırıw  dáreje 
kategoriyası»,  «I  bet  kategoriyası»,  «III  bet  kategoriyası»  dep  ataw,  solay  etip 
grammatikalıq  máni  menen grammatikalıq  kategoriyanı bir-biri  menen  aralastırıp 
jiberiw  ja
ǵdayları  jiyiy  ushırasadı.  Bul  boyınsha  prof.  A.I.Smirnickiy  bılay  dep 
jazadı:  «…ataw  seplik,  iyelik  seplik    kóplik,  I  bet,  II  bet    usılar  sıyaqlı  birlikler 
ushın  «kategoriya»  degen  termindi  qollanbaw  kerek.  Sebebi,  bunda  «kategoriya» 
degen  termin  ózinshelik  sıpatın,  ózine  tán  mánisin  jo
ǵaltadı.  Biraq,  bul  termindi 
usılayınsha qollanıw birqansha óris alıp ketken».
1
 Hár túrli tillerde grammatikalıq 
bet  kategoriyası,  máhál  kategoriyası,  seplik  kategoriyası    grammatikalıq 
kategoriyalar  bar,  biraq  «iyelik  seplik  kategoriyası»,  «barıs  seplik  kategoriyası», 
«salıstırmalı  dáreje  kategoriyası»,  «arttırıw  dáreje  kategoriyası»,  «I  bet 
kategoriyası», «III bet kategoriyası» degenler bolmaydı. Bular jeke grammatikalıq 
kategoriyalar  emes,  grammatikalıq  kategoriyanıń  mazmunına  kiretuǵın 
grammatikalıq mániler. Iyelik sepliktiń yamasa tabıs sepliktiń hár qaysısınıń ózine 
tán mánisi menen forması bar, biraq bulardıń birde-birewi ózliginen grammatikalıq 
kategoriyanı,  atap  aytqanda,  seplik  kategoriyasın  payda  ete  almaydı,  jeke 
grammatikalıq  kategoriya  retinde  tanıla  da  almaydı.  Seplik  kategoriyası  bir 
sepliktiń  emes,  ulıwma  sepliklerdiń  mánileri  menen  formalarınıń  jıyna
ǵınan, 
qáliplesken  túrlerinen  quraladı.  Demek,  ulıwma  seplik  kategoriyası  menen  jeke 
seplikler birdey emes. Seplik kategoriyası – ulıwma qubılıs, jeke seplikler – kishi 
qubılıs.  
Bir grammatikalıq kategoriyaǵa kiretuǵın birdey, bir sıpattaǵı grammatikalıq 
mániler  óz-ara  jaqın  bir-biri  menen  baylanıslı  boladı.  Belgili  bir  grammatikalıq 
kategoriya
ǵa  kiretuǵın  óz-ara  mániles,  jaqın,  birdey  grammatikalıq  mánilerdiń 
uqsas, ortaq  tárepleri  menen  birge, bir-biri  menen  ayırmashılıqları  da  bar. Mısalı, 
grammatikalıq  bet  kategoriyasına  kiretuǵın  I  bet,  II  bet,  III  betti  bir-biri  menen 
baylanıstıratuǵın,  olardıń  basın  qosatuǵın  ulıwmalıq  ortaq  máni  –  betlik  máni. 
                                                 
1
 Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. -М., 1957, стр. 30. 

---

 
86 
Kelbetliktiń  dáreje  kategoriyasınıń  quramına  kiretu
ǵın  jay  dáreje,  salıstırmalı 
dáreje,  arttırıw  dárejeniń  basın  qosıp  biriktiretu
ǵın,  olardıń  bárine  birdey  ortaq 
tárepi  de,  olardı  bir-biri  menen  ajıratatu
ǵın  ayırım  tárepleri  de  bar.  Jay  dáreje, 
salıstırmalı  hám  arttırıw  dárejeniń  bárine  birdey  ortaq  belgi  –  sınlıq,  sapalıq 
dárejeni  bildiriw  bolsa,  olardı  bir-birinen  ajıratatu
ǵın  belgi  –  sınlıq,  sapalıq 
dárejeniń  birgelkili  emes,  hár  túrli  bolıwı.  Seplik  kategoriyasınıń  quramına 
kiretu
ǵın  jeke  seplikler  atlıq  sózlerdiń  atlıq  yamasa  feyillerge  qatnasın  bildiriwi 
ja
ǵınan  uqsaydı,  mánileri  jaqın  bolıp  keledi.  Bul  –  olardıń  basın  biriktiretuǵın 
ortaq  tárepi.  Al  sepliklerdiń  hár  qaysısı  bir  sózdiń  basqa  sózge  hár  túrli  qatnasın, 
mısalı, barıs sepligi baǵıtlıq qatnastı, tabıs sepligi tuwra obektlik qatnastı bildiredi. 
Bul  sepliklerdiń  bir-birinen  ózgeshelik  ja
ǵdayları.  Jeke  sepliklerdiń  bir-birinen 
ayırmashılıqları  olardıń  birdeyligin,  jaqınlıǵın,  ortaq  tárepin  joq  ete  almaydı. 
Seplikler  bir  sózdiń  ekenshi  sózge  qatnasın  bildiriwi  ja
ǵınan  birdey,  jaqın  bolıp 
kelip,  ulıwmalıq  sıpatı  bar  grammatikalıq  kategoriya  –  seplik  kategoriyasına 
baylanısadı.  Demek,  usı  kóz-qarastan  qarasaq,  seplik  kategoriyası,  betlik 
kategoriyası,  meyil  kategoriyası,  dáreje  kategoriyası  grammatikalıq  kategoriyalar 
retinde  qaraladı.  Al  sepliktiń  túrleri,  betlik  formaları,  dárejeniń  túrleri  –  bular 
belgili  bir  grammatikalıq  kategoriyaǵa  kiretuǵın  grammatikalıq  mániler.  Birdey 
grammatikalıq mánilerden bir-birine baylanıslı qatarlar quraladı da, olar ózleriniń 
formaları menen birge grammatikalıq kategoriyaǵa baylanısadı.  
Grammatikalıq 
kategoriyalarda 
universal 
grammatikanıń 
ulıwma 
kategoriyaları  emes,  tuwısqan  tillerde  yamasa  jeke  tillerdiń  grammatikalıq 
qurılısınıń baslı  ózgeshelikleri kórinedi. Usı sebepten belgili bir tilde yamasa bar 
grammatikalıq  kategoriyalardıń  barlıǵınıń  birdey  basqa  bir  tilde  yamasa  tillerdiń 
toparında  bolıwı  shárt  emes.  Mısalı,  slavyan  tillerine  tán  grammatikalıq  vid 
kategoriyası  roman  tilleri  menen  german  tillerinde,  ya
ǵnıy  francuz  tili  menen 
nemis tilinde ushıraspaydı. Túrkiy tillerinde jeke grammatikalıq kategoriya retinde 
tanılatuǵın  tartım  kategoriyası  slavyan  tillerinde  joq.  Grammatikalıq  rod 
kategoriyası orıs, nemis, francuz tillerine tán, biraq ol túrkiy tilleri menen monǵol 
tillerinde,  inglis  tili  hám  ta
ǵı  basqa  tillerde  mánili  jeke  kategoriya  retinde 
ushıraspaydı.  
Ayırım tillerge tán belgili bir grammatikalıq kategoriyanıń ózi hár túrli tillerde 
hár  túrli  sıpatta,  hár  túrli  dárejede  kóriniwi  múmkin.  Mısalı,  seplik  kategoriyası 
grammatikalıq  kategoriya  retinde kóplegen  tillerge tán,  biraq onıń  grammatikalıq 
tábiyatı da, san  ja
ǵınan da hár túrli tillerde túrlishe: arab tilinde úsh seplik bolsa, 
orıs  tilinde  –  altı,  qazaq  tilinde  –  jeti,  eston  tilinde  –  on  bes  seplik  bar.  Feyildiń 
dáreje kategoriyası kóplegen tillerde bar, biraq onıń ózgelik dáreje dep atalatu
ǵın 
túri túrkiy tilleri menen gruzin, latın, francuz tillerine tán, biraq slavyan tillerinde 
gezlespeydi.  Orıs  tilinde  grammatikalıq  rod  kategoriyasınıń  úsh  túri  bar  bolsa, 
francuz tilinde onıń eki túri bar (sredniy rod joq). 
Hár  túrli  tillerdiń  bárine  birdey  tán,  bárine  birdey  ortaq  bolıp  keletu
ǵın 
grammatikalıq kategoriyalardıń túrli tillerde joqarıdaǵıday hár túrli sıpatta kóriniwi 

---

 
87 
grammatikalıq  kategoriyalardıń  tuwısqan  tiller  toparınıń  yamasa  jeke  tillerdiń 
hárqaysısınıń  grammatikalıq  qurılısınıń  ózinshelik  ózgeshelikleri  menen  tı
ǵız 
baylanıslı ekenligin dáliylleydi.