Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
ǵan/-gen (-
qan/-ken) bolsa (Oqı ǵan bolsa, biler edi. Bul jaydı esitken bolsa, keler edi). Bul analitikalık formalardıń ishinde dáslepki formanttıń (-ar/-er bolsa) tiykarǵı mánisiniń – is-hárekettiń shártin bildiriw mánisiniń ústine boljawlıqtı bildiretu ǵın mánilik reń qosıladı. Analitikalıq formanttıń ekinshi túri (-sa/-se boldı) anıq shártlik mánini bildiredi. Mısalı: Xabarlassa boldı, jetip keledi. Analitikalıq formalardıń úshinshi túri (-gan/-gen, -qan/-ken bolsa) shárt meyildiń -sa/-se qosımtasısız qollan ǵanda (oqıǵan bol, esitpegen bol), is-hárekettiń bilqastan isleniw yamasa islenbew mánisin bildirse, shárt meyil formasında ǵı bol kómekshi feyili ótken máháldegi háreket atı feyili menen dizbekleskende, shárt meyildiń analitikalıq forması jasaladı da, bunday formada ǵı feyil basqa bir is- hárekettiń iske asıwınıń shártin bildiredi. Mısalı: Oqı ǵan bolsa, biler edi. Onıń ózin kórgen bolsań, túr-túsin ayt. Sóz formaları tuwralı pikir hám bayanlawlardı juwmaqlay kele, tómendegidey juwmaqlar jasaw ǵa boladı: 1) Sóz hár túrli formalar ǵa iye boladı. Sóz belgili bir gápte yamasa sóz dizbeginde bir yamasa birneshe formada kórine aladı. Sóz dizbegindegi yamasa 82 gáptegi sózler bir-birinen mánilik ayırmashılı ǵı jaǵınan ǵana emes, formalarındaǵı ayırmashılıǵı jaǵınan da ajıratıladı. Hár túrli formalarda kórinetuǵın sózdiń eki tárepi bar: onıń biri – sózdiń hár túrli formalar arqalı qanshama ózgergeni menen, ózgerissiz qalatuǵın leksikalıq mánisi, ekinshisi – bir ǵana sózge emes, sózlerdiń belgili bir toparınıń bárine tán, hámmesine birdey ortaq bolatuǵın grammatikalıq mánisi. Sózdiń formaları sózdiń usı atal ǵan grammatikalıq tárepleri menen baylanısadı. 2) Sóz hár túrli usıllar menen ózgerip, hár túrli formalarda qollanıladı. Sózdiń ózgergen túrleriniń bári birdey emes, olardıń ishinde leksikalıq mánini ózgertpey, qosımsha grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın formalar ǵana sóz formaları retinde tanıladı. Yaǵnıy, sózlerdiń ózgergen túrleriniń ishinde hár túrli leksikalıq mánini bildiretu ǵınları óz aldına bólek-bólek leksikalıq birlik retinde qaraladı da, hár túrli leksikalıq mánilerdi emes, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵınları bir sózdiń túrli-túrli formaları retinde qaraladı. 3. Sózde birge ómir súretu ǵın, óz-ara mániles, bir-biri menen baylanıslı bol ǵan formalardıń tiykarı bar. Sózdiń birneshe formalarınıń ishinde birewi tiykar ǵı forma, basqaları sol tiykarǵı formadan jasalǵan, sonnan taralǵan dórendi formalar retinde qaraladı. Sóz formalarınıń ishinde basqa formalardıń bárine birdey tiykar, hámmesine birdey uyıtqı bol ǵan forma ǵana tiykarǵı forma bolıp sanaladı. Seplik formalarınıń ishinde sepliktiń barlıq basqa formalarına birdey ortaq, hámmesine birdey uyıtqı bolatu ǵın tiykarǵı forma – ataw seplik forması, feyildiń meyil formalarınıń ishinde hámmesine birdey ortaq, bárine birdey tiykar bolatuǵın forma – ekinshi bet buyrıq meyil forması. 4. Sóz formalarınıń eki formaları bar: onıń biri – sózdiń sintetikalıq forması, ekinshisi – sózdiń analitikalıq forması. 5. Sózdiń sintetikalıq formaları affiksaciya usılı menen ishki flekciya usılı menen jasaladı da, túrleniwi menen ózgeriwi sózden tısqarı emes, sózdiń ishinde iske asadı. Sózdiń sintetikalıq formaları affiksaciya usılı arqalı jasalǵanda, ol formalar túrli tillerdiń grammatikalıq qurılısınıń ózgesheliklerine qaray tillerdiń bir toparına suffiksaciya usılı menen, ekinshi bir toparında profiksaciya menen suffiksaciya jollarınıń teńdey qatnasıwı menen, basqa bir toparında infiksaciya jolı menen jasaladı. Ishki flekciya arqalı sózdiń sintetikalıq formalarınıń jasalıwı kóbinese flektivli tillerge tán. Sózdiń sintetikalıq formaları affiksaciya usılı menen ishki flekciya usılınıń birdey qatnasıwı arqalı da jasalıwı múmkin. 6. Sózdiń analitikalıq forması atawısh sózge kómekshi sózdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbegi bar sózdiń analitikalıq forması retinde tanılıwı ushın belgili bir grammatikalıq kategoriyaǵa qatnaslı bolıp, sol kategoriyanıń mazmunına kiretuǵın sintetikalıq formalar menen shártles, birdey bolıwı, solar menen óz-ara qatnasqa túsiwi shárt. 7. Analitikalıq konstrukciyanıń quramındaǵı atawısh sóz túbir morfemaǵa tán xızmet atqarsa, kómekshi sóz affiks morfemaǵa uqsas xızmet atqaradı da, pútkil 83 analitikalıq konstrukciya atawısh sózdiń forması retinde tanıladı da, onıń sóz túrlendiriw toparına kiredi. 8. Analitikalıq konstrukciya shıǵısı jaǵınan sóz dizbegine barıp tireledi. Erkin sóz dizbeginiń grammatikalıq rawajlanıwı nátiyjesinde sózdiń analitikalıq forması jasaladı. 9. Analitikalıq konstrukciya jasalıwı hám qurastırıwshı sıńarları jaǵınan qospa sóz benen de, sóz dizbegi menen de sırttan uqsas bolıp keledi. Al grammatikalıq tábiyatı ja ǵınan alǵanda, onıń qospa sózden de, sóz dizbeginen de birqansha ayırmashılıqları bar. 10. Sózdiń analitikalıq forması qospa sóz benen 1) bir tutas mánini bildiriwi, 2) gápte bir ǵana aǵza bolıwı, 3) gáptiń basqa aǵzaları menen birlesken halında baylanısqa túsiwi sıyaqlı tárepleri menen uqsas bolıp keledi. Sózdiń analitikalıq forması menen qospa sóz bir-birinen tómendegidey ózgeshelikleri boyınsha ajıratıladı: 1) qospa sóz tolıq mánili hám teń mánili sıńarlardan quralsa, sózdiń analitikalıq forması teń emes sınarlardan, yaǵnıy atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen jasaladı; 2) qospa sózdi qurastırıwshı sıńarlardıń ekewi de bir tutas leksikalıq mánini bildiriw xızmetinde jumsalsa, analitikalıq konstrukciyanı qurastırıwshı sıńarlardıń kómekshi sózden bolǵan sıńarı grammatikalıq mánini bildiriw xızmetinde jumsaladı; 3) qospa sóz sóylew waqtında jasalmay, burınnan jasalıp tayar turǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kirse, sózdiń analitikalıq forması tilde bar, qáliplesken úlgi boyınsha sóylew waqtında jasaladı. 11. Sózdiń analitikalıq forması erkin sóz dizbegi menen sırttan uqsas bol ǵanı menen, onnan birqansha ózgeshelikleri bar: 1) sóz dizbegi tolıq mánili atawısh sózlerdiń dizbeginen jasalsa, sózdiń analitikalıq forması atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen jasaladı; 2) sóz dizbeginiń hár bir sıńarı óz aldına jeke leksikalıq mánini bildire alsa, sózdiń analitikalıq formasınıń quramındaǵı sıńarlar bir tutas leksikalıq mánini bildiredi; 3) sóz dizbeginiń quramındaǵı hár bir sıńar óz aldına gáptiń mánili bir aǵzası bola alsa, sózdiń analitikalıq forması tutası menen gáptiń bir ǵana aǵzası boladı; 4) sóz dizbeginiń hár bir sıńarı gáptegi basqa sózler menen ózliginen qarım-qatnasqa, baylanısqa túse alsa, sózdiń analitikalıq forması gáptegi sózler menen tutasqan halında baylanısqa túsedi. 12. Sózdiń analitikalıq forması túrli tillerde barlıq sóz shaqabında birdey ushırasa bermeydi. Tilde sózlerdiń analitikalıq forması kelbetlikke, onıń dáreje kategoriyasına tán forma ekenligi seziledi. Sózdiń analitikalıq forması kóplegen tillerde, ásirese feyillerge, olardıń meyil, máhál kategoriyalarına tán forma bolıp sanaladı. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|