Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- Смирницкий А.И.
|
li, -
ǵısh/-gish qosımtaları kelbetliklerge (suwlı, kórikli, paydalı, duzlı, gewdeli, jemisli, uqıplı, jazǵısh, bilgish, sezgish, tapqısh hám t.b.), -la/-le, -a/-e qosımtaları feyilge (shegele, ókpele, arkanla, belgile, gúlle, sına, mine, qana, órte hám t.b.) tán qosımtalar retinde qaraladı da, bir sóz shaqabın ekinshi sóz shaqabınan ajıratıwǵa járdem beredi. Sóz jasawshı belgi sóz shaqaplarında bolmawı da múmkin. Mısalı, orıs tilinde dom (úy) degen atlıq penen xrom (sarı boyawdıń bir túri) degen kelbetlik, nemis tilinde Mut (erlik, batırlıq), gut (jaqsı, miyrimli), inglis tilinde haod (bas), red (qızıl) degen atlıq penen kelbetlikler, qazaq tilinde tas degen atlıq penen sarı degen kelbetlik sóz jasawshı belgileri ja ǵınan ajıratılmaydı. Bul berilgen mısallarda bir sóz shaqabın ekinshi sóz shaqabınan ajıratatu ǵınday belgi joq. Bunday sóz shaqapların ajıratıwda sóz ózgertiwshi qosımtalar óz járdemin tiygizedi. Mısalı, flektivli tillerde, sóz ózgertiw sisteması sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda ayrıqsha xızmet atqaradı. Orıs tilinde atlıqlar seplenedi, kelbetliklerde atlıqlar menen birge baylanısıp seplenedi, tek rod kategoriyası boyınsha túrlenedi, kelbetliktiń sapalıq kelbetlik dep atalatu ǵın túrleri dáreje formaların kabıllaydı, feyiller betlenip, tiyisli formalar ǵa iye boladı. Sóz shaqaplarınıń sóz ózgertiw sisteması arkalı ajıratılıwı grammatikalıq kategoriyalar menen baylanısadı. Mısalı, bet-san kategoriyası, seplik kategoriyası kóplegen tillerde, sonıń ishinde orıs tili menen qazaq tilinde, atlıqlar ǵa tán hám onı sıpatlaytuǵın kategoriya retinde túsiniledi. Túrkiy tillerindegi atlıqlarǵa tartım kategoriyası da tán. Grammatikalıq rod kategoriyası menen seplik kategoriyası orıs tilinde atlıqlar menen kelbetliklerge tán grammatikalıq kategoriya retinde túsiniledi. Ayırım indoevropa tillerinde hám túrkiy tillerinde máhál, meyil, bet, dáreje kategoriyaları, orıs tilinde grammatikalıq túr (vid) kategoriyası feyillerge tán hám olardı sıpatlaytu ǵın grammatikalıq kategoriyalar retinde qarastırıladı. Grammatikalıq dáreje (shıray) kategoriyası sóz shaqaplarınıń ishinde kelbetliklerge tán kategoriya retinde túsiniledi. Solay etip, sóz shaqapları menen olardı sıpatlaytuǵın grammatikalıq kategoriyalardıń arasında nızamlı qarım-qatnas qáliplesedi. Atawısh sózler bir-birinen sóz ózgertiwshi formalar arqalı anıq ajıratıla bermeytu ǵın tillerde, atap aytqanda, inglis tili menen túrkiy tillerinde, kelbetlikler menen ráwishler atlıqlardan ańsat ajıratıla bermeydi degen pikir bar. 1 Грамматика русского литературного языка. Изд. «Наука». -М., 1970, стр. 304. 102 Biraq, atlıqlardan kelbetliklerdi ajıratatuǵınday, inglis tili menen túrkiy tillerinde morfologiyalıq belgi joq dew qáte boladı. Bul tillerde ulıwma kategoriyalıq máni – zatlıq mánini bildiretuǵın atlıqlardan kelbetliklerdiń sapalıq, sınlıq dep atalatuǵın ulıwma kategoriyalıq mánisi jaǵınan ajıratılatuǵınlıǵın, sonday-aq atlıqlar menen kelbetlikler bir-birinen sóz jasawshı formaları menen de ajıratıladı. Ekinshiden, atlıqlardan kelbetlikler basqa túrkiy tilleri sıyaqlı dáreje formaları arqalı, yaǵnıy forma jasawshı affiksleri arqalı ajıratıladı. Úshinshiden, - «Morfologiyalıq jaqtan atlıqlar menen salıstırǵanda, kelbetlikler formaları azlıǵı menen sıpatlanadı. Kelbetlikler de atlıqlarǵa tán seplik kategoriyası da, birlik-kóplik kategoriyası da joq. …Kelbetliklerdiń birlik-kóplik bolıp túrlenbewi atlıqlardan kelbetliklerdi ajıratatuǵın eń baslı morfologiyalıq belgi bolıp esaplanadı». 1 Atlıqlarda birlik-kóplik kategoriyası menen seplik kategoriyasınıń bolıwı, al bul kategoriyalardıń kelbetlikler de bolmawı, yamasa kerisinshe, dáreje kategoriyasınıń atlıqlarǵa emes, kelbetliklerge tán bolıp keliwi bul sóz shaqaplarınıń bir-birinen ózlerine tán grammatikalıq kategoriyaları jaǵınan ajıratılatuǵınlıǵın kórsetedi. Bul tuwralı inglis tilin izertlewshi A.I.Smirnickiy bılay dep jazadı: «Kelbetlikler seplik, birlik-kóplik kategoriyalarına iye bolmaǵanı menen, ayrıqsha ózine tán kategoriya menen, atap aytqanda, dáreje kategoriyası menen sıpatlanadı. Solay etip, morfologiyalıq jaqtan atlıqlar menen kelbetlikler arasındaǵı ózgeshelik tómendegishe kórinedi: birinshiden, atlıqlar kelbetlikler de joq eki kategoriya ǵa (birlik-kóplik hám seplik) iye boladı, ekinshiden, kelbetlikler atlıqlarda joq kategoriyaǵa (dáreje kategoriyası) iye boladı. Demek, ulıwma aytqanda, kelbetlikler menen atlıqlar úsh túrli kategoriya menen ajıratıladı». 2 Sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda hár túrli tillerdiń dúzilislik ózgeshelikleriniń, ásirese olardaǵı sózlerdiń morfologiyalıq qurılısınıń hár túrli bolıwınıń úlken mánisi bar. Mısalı, orıs tilinde kóplegen sózlerdiń quramında olardıń qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligin ańlatıp turatuǵın grammatikalıq kórsetkishleri bolıp hám bul kórsetkishlersiz sózdiń tiykarı ózliginen qollanıla almaytu ǵın bolsa, inglis tili menen túrkiy tillerinde sózlerdiń tiykarları yamasa túbirleri ózliginen mánili sózler retinde qollanıla beredi hám olardıń quramında qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligin bildiretuǵın grammatikalıq formalardıń bolıwı shárt emes. Bul inglis tili menen túrkiy tillerindegi sózlerge tán tiykar ǵı ózgeshelikleriniń biri. Hár túrli tillerdiń grammatikalıq qurılısındaǵı, ondaǵı sózlerdiń morfologiyalıq qurılısında ǵı usınday ayırmashılıqlardı esapqa alǵanda, inglis tili menen túrkiy tillerine qara ǵanda, orıs tilinde sózlerdiń ózgeriwi sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwshı belgi retindegi xızmeti basım dep aytıwǵa boladı. Mısalı, orıs tilindegi kelbetlikler menen atlıqlar sózlerdiń qurılısındaǵı grammatikalıq kórsetkishler arqalı (bol`sh-oy, knig-a) ajıratıladı. Bunday 1 Смирницкий А.И. Морфология английского языка., cтр.150. 2 Смирницкий А.И. Көрсетилген мийнети. 150-151-бетлер. 103 kórsetkishleri joq tillerde, mısalı, inglis tili (big-úlken, book-kitap) menen túrkiy tillerinde (mısalı, qaraqalpaq, qazaq tillerinde) sózlerdiń mánileri menen sintaksislik xızmeti baslı belgiler retinde esapqa alınadı. İnglis tilinde atlıqlar tolıǵı menen seplene bermeydi, atlıqlardıń sepleniw sheńberi tar, kelbetliklerde sepleniw de, orıs tilindegidey jınıs (rod) kategoriyası boyınsha túrleniw de joq. Usıǵan qaray, izertlewshiler sóz shaqapların ajıratıwda inglis tilinde sintaksislik belgi sheshiwshi rol atqaradı dep esaplaydı: «Sóz shaqaplarınıń ulıwma grammatikalıq sıpatlamasında olardıń morfologiyalıq belgileri (bir sóz shaqabındaǵı sózdi basqa sóz shaqabındaǵı sózden ajıratatuǵın grammatikalıq formalardıń belgili bir toparı) menen sintaksislik ózgeshelikleri (belgili bir sóz shaqabına tiyisli sózlerdiń gáptegi xızmeti menen olardıń sintaksislik dizbegi) birdey mánidegi xızmetke iye boladı. Biraq sintaksislik belgi ulıwmalıq ortaq bolıp sanaladı da, sózdiń grammatikalıq sıpatlamasında birinshi orınǵa iye boladı. Bunıń ózi morfologiyalıq jaqtan sózlerdiń barlıq toparı bir-biri menen jetkilikli dárejede ayqın ajıratıla bermeytuǵını menen baylanıslı, al sintaksislik jaqtan olar ábden ayqın ajıratıladı. Morfologiyalıq jaqtan túrlenbeytuǵın sózler, mısalı, tirkewish hám janapaylar, sózlerdiń hár túrli grammatikalıq sıpatlaması bar, basqa sóz shaqabı retinde sintaksislik jaqtan ǵana kórinedi». 1 «Inglis tilinde morfologiyalıq belginiń sóz shaqaplarınıń kópshiligin anıqlawda kómekshi xızmet atqaratu ǵın belgili. Demek, olardı eki túrli belginiń negizinde: mánilik (kategoriyalıq máni) hám sintaksislik (dizbeklesiw qásiyeti menen gáptegi xızmeti) belgilerdiń negizinde anıqlaw ǵa tuwra keledi». 2 Túrkiy tillerinde atlıqlardan sóz túrlendiriwshi formalar menen ózgerip túrlene bermeytu ǵın sóz shaqapların, mısalı, kelbetliklerdi, ráwishlerdi morfologiyalıq belginiń negizinde ajıratıw múmkin bola bermeydi. Bulardı ajıratıw ushın sóz shaqaplarınıń ulıwma kategoriyalıq mánisi menen sintaksislik belgisin tayanısh etiwge tuwra keledi. Sóz shaqaplarınıń sintaksislik belgisi olardıń gáp hám sóz dizbeginiń quramında atqaratuǵın xızmetleri menen anıqlanadı. Ol xızmettiń mazmunına belgili bir sóz shaqabına kiretu ǵın sózdiń gápke aǵza bolıw xızmeti ǵana emes, sonıń menen birge onıń gápte yamasa sóz dizbeginde basqa sózler menen dizbeklesiw, olar menen baylanısıw ózgeshelikleri de kiredi. Bir sóz shaqabına tiyisli sózlerdiń basqa bir sóz shaqabına qatnaslı sózler menen dizbeklesiw qásiyeti hám olardıń gáptegi xızmeti tuwralı tómendegi máselelerdi aytıp ótiw zárúr. Atlıqlar feyiller menen dizbeklesedi de, gáptiń baslawıshı retinde xızmet atqaradı. Atlıqlardıń gápte kóbinese bas aǵza – baslawısh bolıwı olardıń ulıwma kategoriyalıq mánisi – zatlıq mánisi menen baylanıslı ekenligi belgili boladı. «Atlıqlardıń bul xızmette (baslawısh hám tolıqlawısh xızmetinde) jiyi qollanılıwı usı sózler toparınıń kategoriyalıq mánisiniń zat ekenligi menen baylanıslı. Shınında da, baslawısh gáptiń tiykar ǵı bas aǵzası, onıń tiregi bolıp tabıladı, usınnan baslawıshlıq xızmettiń de zattı belgileytuǵın 1 Смирницкий А.И. Көрсетилген мийнети. 103-бет. 2 Ильиш Б.А. О частях речи в английском языке. Сб. «Вопросы теории частей речи», стр.141. 104 sózge tán bolıwı tábiyiy nárse: process te, sapa da zat joq jerde – usı processti yamasa sapanı basqarıwshı joq jerde – bolıwı múmkin emes; baslawıshlıq xızmetti talap etetu ǵın – bul zattıń ózi». 1 Atlıqlar kelbetlikler menen erkin túrde dizbeklese aladı. Bunday bolıwı da tábiyiy: sebebi, zat belgili bir sapaǵa, belgige iye boladı, kerisinshe, sapa, belgi de hámme waqıt zatqa tiyisli boladı. Usı ǵan baylanıslı, atlıqlar kelbetlikler menen dizbeklesip qollanılıp, bunday dizbekte yamasa gápte atlıqlar baslawısh yamasa tolıqlawısh xızmetinde, kelbetlikler ekinshi dárejeli – anıqlawısh xızmetinde jumsaladı. Gápte atlıqlardıń bas aǵza – baslawısh xızmetinde, atlıq penen dizbeklesip qollanılatuǵın kelbetliktiń ekinshi dárejeli aǵza – anıqlawısh xızmetinde jumsalıwında belgili bir nızamlılıq bar: zat túsinigi sapa túsiniginen basımıraq, sapa belgi – zattıń qasiyeti, zatqa qatnaslı qásiyet. Bunday ózgeshelik orıs tilinde birden kórinedi. Orıs tilinde kelbetlikler atlıqlarǵa qatnaslı, ba ǵınıshlı sózler retinde jumsalıp, atlıqlar qaysı jınıs (rodta) kategoriyasında, qaysı seplikte hám kóplik penen birliktiń qaysı túrinde qollanılsa, kelbetlikler de solay ba ǵınıp, birgelikte baylanısıp, atlıqtıń grammatikalıq formasına ıńǵaylasa qollanıladı. Al inglis tili menen túrkiy tillerindegi ayırım tillerdegi kelbetliklerde bunday, orıs tilindegidey túrleniw ózgesheligi joq. Bul tillerdiń bárine birdey ortaq belgi bar: ol – kelbetliklerdiń bir a ǵza retinde anıqlawısh xızmetin atqarıwı. Atlıqlar baslawısh xızmetin yamasa tolıqlawısh xızmetin, al kelbetlikler anıqlawısh xızmetin atqaradı degennen, bul sóz shaqapları gáptiń basqa aǵzaları bola almaydı degen túsinik payda bolmawı kerek. Atlıqlar gápte qollanılıw ıńǵayına qaray bayanlawısh xızmetin de, anıqlawısh yamasa pısıqlawısh xızmetinde atqaratuǵını sıyaqlı, kelbetlikler pısıqlawısh xızmetinde yamasa substantivlesip barıp baslawısh, tolıklawısh, geyde bayanlawısh xızmetinde de jumsalıwı múmkin. Demek, gápte atlıqlardıń baslawısh yamasa tolıqlawısh xızmetinen, kelbetliklerdiń anıqlawısh xızmetinen basqa xızmet atqarıwı – olarǵa tán baslı xızmet emes, qollanılıwına qaray dóregen, ekinshi xızmeti. Ráwishlerdiń gáptegi tiykar ǵı xızmeti – pısıqlawısh bolıw. Gápte ráwishler pısıqlawıshtan basqa da xızmet atkarıwı múmkin, biraq bul xızmet ráwishlerge tán, tiykarǵı xızmet bola almaydı. Feyiller boyınsha da usınday pikirler aytıwǵa boladı. Feyillerdiń tiykarǵı sintaksislik xızmeti - gápte bayanlawısh yamasa betlik emes formaları arqalı pısıqlawısh bolıwı. Al olardıń qollanılıw jaǵdayına qaray geyde baslawısh, tolıqlawısh xızmetinde jumsalıwı ekinshi qatardaǵı xızmeti bolıp esaplanadı. Solay etip, sóz shaqaplarınıń sintaksislik belgisiniń mazmunına olardıń sóz dizbeginde hám gápte basqa sózler menen dizbeklesiw ózgeshelikleri kiredi. Kelbetlikler zattıń sının, sapasın bildiriw xızmetine qaray, ádette atlıqlardıń aldında turıp, olardıń anıqlawıshı boladı da, feyiller zatlardıń qıymıl, is-háreketin bildirip, olardan keyin turadı hám bayanlawısh xızmetin atqaradı. Ráwishler is-hárekettiń sının, waqtın, muǵdarın, hal-jaǵdayın bildiredi, sonlıqtan feyiller menen dizbeklesip, olardıń aldında turadı. Túrkiy tillerinde kómekshi atawıshlar, seplikler, hind-evropa tillerinde predloglar zatlardıń bir-birine yamasa is-háreketke 1 Смирницкий А.И. Көрсетилген мийнети. 109-бет. 105 qatnasın bildiriwine qaray atlıqlarǵa dizbeklesedi. Basqa sóz shaqaplarına emes, atlıqlarǵa tikkeley qatnaslı kómekshi sózler retinde túsiniledi. Artikller de basqa sóz shaqaplarına emes, atlıqlar ǵa qatnaslı hám solarǵa tán kómekshi sózler retinde tanıladı. Usıǵan qaray, artikller atlıqlar menen dizbeklese qollanıladı. Al, eliklewish sózler feyiller menen dizbeklesedi, olardıń aldında qollanıladı. Sonıń menen birge, sóz shaqapları bir-birinen ulıwma kategoriyalıq mánisi, morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri arqalı ajıratıladı. Bul belgilerdiń qollanılıwı sóz shaqaplarınıń barlıǵında birdey bola bermewi múmkin. Mısalı, inglis tili menen túrkiy tillerinde kelbetlikler menen ráwishler morfologiyalıq kórsetkishlerge bay emes. Demek, bul tillerde kelbetlikler menen ráwishler basqa sóz shaqaplarınan sóz túrlendiriwshi formalar ǵa iye bolmawı jaǵınan hám ulıwma kategoriyalıq máni menen sintaksislik xızmet dep atalatuǵın belgileri jaǵınan ajıratıladı. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|