Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
SÓZ  SHAQAPLARÍ 
Sóz shaqapları tuwralı máseleniń til biliminde qoyılıwı 
Sóz shaqapları hám onıń klassifikaciyası 
 
Belgili  bir  tillerdegi  yamasa  tillerdiń  toparında
ǵı  sózlerdi  sóz  shaqaplarına 
ajıratıwda sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasına súyeniw lazım. Sonday-aq, belgili 
bir  tildegi  sóz  shaqaplarınıń  sanın  da,  tábiyatın  da  sol  tildiń  ózinshelik 
ózgesheliklerin  úyrenbey  turıp,  sol  ózgesheliklerge  baylanıssız  anıqlaw  durıs 
bolma
ǵan  bolar  edi.  Jeke  tillerdegi  yamasa  tillerdiń  toparındaǵı  sóz  shaqapların 
anıqlawda  sol  tillerdiń  yamasa  tiller  toparınıń  grammatikalıq  ózgesheliklerin 
esapqa  ala  otırıp,  sóz  shaqaplarınıń  ulıwma  teoriyasına  tiykarlanıw  kerek.  Onısız 
sózlerdi  sóz  shaqaplarına  klassifikaciyalaw  máselesi  óziniń  durıs  sheshimin  taba 
almaydı.  
«Ulıwma  teoriyanıń  tiykarında  ǵana  belgili  tiller  ushın  sóz  shaqaplarınıń 
tiykar
ǵı teoriyaları  kerekli mısallar menen, túsinikler menen jasala aladı. Bunday 
teoriyalardıń  - ulıwma hám arnayı teoriyalardıń - óz-ara qatnası ulıwma til bilimi 
menen belgili bir til biliminiń, ulıwma teoriyalıq grammatika menen jeke tillerdiń 
grammatikalarınıń  arasında
ǵı  qatnaslardan  basqasha  bolmawı  kerek.  Kim  sóz 

---

 
97 
júzinde emes, is júzinde ulıwma teoriyalıq til biliminiń, tildiń ulıwma teoriyasınıń, 
til  tuwralı  házirgi  ilimniń  tarawları  retindegi  ulıwma  fonetikanıń,  ulıwma 
leksikologiyanıń,  ulıwma  grammatikanıń  kerekligin  moyınlasa,  sol  ulıwma  ilimiy 
grammatikanıń  bólimleriniń  biri  –  sóz  shaqaplarınıń  ulıwma  teoriyasın  islew 
tájriybeleriniń kerek ekenligin moyınlamay tura almaydı.  
Ulıwma  grammatikanıń,  sonıń  ishinde  sóz  shaqaplarınıń  ulıwma  teoriyasınıń 
kerekliligi  til  sistemasınıń  …áytewir  bir  universal  grammatikasın  jasaw 
háreketinen  kelip  shıqpaydı.  Sóz  shaqaplarınıń  ulıwma  teoriyası,  jańa  ámeliy 
wazıypalardı  sheshiw  ushın  hám  házirgi  tillerdiń  ilimiy  grammatikaları  menen 
sabaqlıq retindegi grammatikaların dóretiw ushın, kóplegen tillerge tán, ulıwmalıq 
ortaq  tárepleri  de,  hár  bir  jeke  tildiń  ózinshelik  ózgesheligin,  tábiyatın,  onıń 
grammatikalıq qurılısın sıpatlaytu
ǵın ózgesheliklerdi de birdey orında eskertetuǵın 
grammatikalardı  jasaw  ushın  qájet».
1
  «…Sóz  shaqaplarınıń  ulıwma  teoriyasınıń 
bolıwı kerek emes, al o
ǵırı qájet, onı izertlep anıqlaw ushın ilimpazlarda hámmesi 
bar,  ya
ǵnıy  grammatika  iliminiń  bay  klassikalıq  ǵáziynesi,  rus  til  bilimi  menen 
shet tillerin izertlewge arnal
ǵan eski, jańa hám házirgi grammatikalıq miynetlerdiń 
kópligi, grammatikalıq izertlewlerdiń arnawlı metodikasınıń tiykarları»
2
.             
Solay  etip,  til  biliminde  sóz  shaqapları  hám  onıń  klassifikaciyası  tuwralı 
másele  sóz  shaqaplarınıń  ulıwma  teoriyası  kóz-qarasınan  qaralıwı  tiyis  másele 
bolıp sanaladı.  
Til  biliminde  erteden  baslap  sózlerdi  tiykar
ǵı  yamasa  atawısh  sózler, 
kómekshi  sózler  hám  tańlaq  sózler  dep  hár  túrli  toparlar
ǵa  bóliw  dástúri  bar. 
Atawısh  sózlerdiń  qatarına  zatlar  menen  qubılıslardıń,  sapa-belginiń  hám  is-
hárekettiń  atamaları  kiredi.  Olardıń  hár  qaysısında  tolıq  máni  bar  hám  gápte 
ózliginen  jeke  aǵza  retinde xızmet  atqara  aladı.  Atawısh  sózlerdiń  qatarına  atlıq, 
kelbetlik,  ráwish,  feyil  hám  sanlıq,  almasıqlar  kirgiziledi.  Kómekshi  sózlerde 
atawısh  sózlerdegidey  jeke  máni  joq.  Leksikalıq  mániniń  hálsirep  gúńgirtlesiwi 
hám onda
ǵı mániniń grammatikalıq máni menen ushlasıp ketiwi, gápte jeke aǵza 
bola  almawı  kómekshi  sózlerdi  sıpatlaytuǵın  hám  olardı  atawısh  sózlerden 
ajıratatuǵın belgiler bolıp sanaladı. Kómekshi sózlerdiń qatarına hár túrli tillerdegi 
artikller, predloglar, jal
ǵawlar, seplik qosımtaları kiredi. 
Til  biliminde  sóz  shaqaplarınıń  tábiyatı  boyınsha  hár  túrli  kózqaraslar  hám 
pikirler  bar.  Olardıń  pikiri  boyınsha,  sóz  shaqapları  sózlerdiń  leksika-
grammatikalıq  kategoriyaları  bolıp  sanalsa,  ekinshileriniń  pikirleri  boyınsha,  sóz 
shaqapları  sózlerdiń  formalıq-grammatikalıq  kategoriyaları,  úshinshi  pikirler 
boyınsha, sózlerdiń taza grammatikalıq toparları bolıp sanaladı.  
Sóz  shaqapların  sózlerdiń  leksika-grammatikalıq  kategoriyaları  dep 
qaraytu
ǵınlar  sózdiń  ózine  tán  belgileri,  atap  aytqanda,  semantikalıq, 
morfologiyalıq  hám  sintaksislik  belgileri  boyınsha  toparlarǵa  ajıratılıp,  tiyisli 
belgili  bir  sóz  shaqaplarına  bólinedi  dep  esaplaydı.  Mısalı,  A.A.Shaxmatovtıń 
pikiri  boyınsha,  hár  bir  sóz  shaqabınıń  mánisi  sózdiń  tiykarǵı  leksikalıq  mánisi 
                                                 
1
 Суник О.П. Общая теория частей речи. -М-Л., 1966, стр. 9-10.   
2
 Сонда, 13-бет. 

---

 
98 
menen  o
ǵan  qosımsha  grammatikalıq  kategoriyalardıń  jıynaǵınan  quraladı.  Orıs 
tilindegi  atlıqlarda  tiykarǵı  atawısh  túsinikler  grammatikalıq  birlik-kóplik,  rod 
(jınıs),  seplik  kategoriyaları  menen  ushlasadı,  feyillerde  –  grammatikalıq  máhál, 
dáreje,  bet-san    kategoriyalar  menen  ushlasadı.
1
  A.A.Shaxmatovtıń  bul  jerde 
«máni»  tuwralı  emes,  «túsinik»  tuwralı  sóz  etiwiniń  sebebi  onıń  grammatikalıq 
teoriyasına tán psixologizmge baylanıslı ekenligi túsiniledi.  
Orıs  til  biliminde  akad.  V.V.Vinogradov    grammatistler  de  sóz  shaqapların 
sózlerdiń  leksika-grammatikalıq  toparları  dep  esaplaydı.  Sóz  shaqapların  bulay 
anıqlaw, I.A.Boduen de Kurtene menen L.V.Sherbanıń sóz shaqapları tuwralı kóz-
qarasına  barıp  tireledi.  V.V.Vinogradovtıń  mına  pikiri  onıń  sóz  shaqabı  tuwralı 
pikirin  dál  ayqınlaydı:  «Sóz  leksikalıq  hám  grammatikalıq  mánilerdiń  ishki, 
konstruktivli  birligi  bolıp  tabıladı».
2
  Akad.  I.I.Meshaninov  ta  sóz  shaqapların 
sózlerdiń  mánileri  menen  formalarınıń  bir-biri  menen  ushlasıwı  dep  qaraydı: 
«Semantikalıq  jaqtan  da,  forma  jaǵınan  da  sıpatlanatuǵın  toparlar  sóz  shaqapları 
dep  ataladı».
3
  N.S.Pospelov  sóz  shaqapların  sózlerdiń  leksika-semantikalıq 
toparları  dep  sanaydı  da,  ol  toparlar  ózlerine  tán  grammatikalıq  kategoriyalar 
menen sıpatlanadı dep boljaydı.
4
 
F.F.Fortunatov  hám  onıń  mektebi  sóz  shaqapların  formalıq  –  grammatikalıq 
(anıǵıraq  aytqanda,  morfologiyalıq)  kategoriya  dep  qaraydı.  F.F.Fortunatov 
sózlerdi  «túrlenetu
ǵın»  hám  «túrlenbeytuǵın»  sózler  dep  toparlarǵa  bóledi  de, 
«túrlenetuǵın»  sózlerdi  «betlenetuǵın»  feyiller,  «seplenetuǵın»  (atlıqlar)  sózler, 
seplenetu
ǵınlardıń  ishinde  rod kategoriyasına  jaqın  sóz  túrlendiriwshi  formalarǵa 
iye  bolatu
ǵın  sózler  (kelbetlikler)  dep  bólip  úyrenedi.  F.F.Fortunatov  ráwishlerdi 
«túrlenbeytuǵın», biraq sóz jasawshı formalarǵa iye bolatuǵın toparǵa jatqızadı.
5
 
Sózlerdi bunday etip sırtqı belgilerine qaray sóz shaqaplarına bóliw tar sheńberdegi 
morfologizmge alıp keledi. Fortunatov mektebine tán morfologizm L.V.Sherbanıń 
miynetlerinde orınlı sın
ǵa alındı. Ol bılay dep jazdı: «Bizińshe stol, medved degen 
sózlerdi seplenetu
ǵın bolǵanlıǵı ushın atlıqlar dep esaplamaymız, al olardı atlıqlar 
bol
ǵanlıǵı ushın ǵana sepleymiz».
6
  
Sóz  shaqapların  taza  grammatikalıq  kategoriya  dep  qaraytu
ǵın  lingvistler  de 
bar. Mısalı, O.P.Sunik sóz shaqapların klassifikaciyalawda til biliminde tiykarınan 
alınıp júrgen zatlıq, atributivlik, process retindegi is-háreket sıyaqlılardı leksikalıq 
máni emes (al A.A.Shaxmatov bulardı leksikalıq máni menen ushlastıradı), ulıwma 
grammatikalıq  máni  dep  esaplaydı.  Onıń  pikirinshe,  zatlıq  máni  –  atlıqlarǵa  tán 
hám  onı  basqa  sóz  shaqaplarınan  (kelbetlik,  sanlıq,  feyil  hám  ráwishlerden) 
                                                 
1
 Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. -Л., 1941, стр. 422.  
2
 Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове), -М.-Л., 1947, стр. 15. 
3
 Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. -М.-Л., 1945, стр. 5. 
4
 Поспелов Н.С. Грамматические категории и части речи. Сб. «Вопросы грамматического строя», -М., 
1955, стр. 76-77. 
5
 Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языковедение. Общие курс. Избранные труды, т.1, -М., 1956, стр. 
157-172. 
6
 Щерба Л.В. О частях речи в русском языке. Избранные работы по русскому языку. -М., 1957, стр. 
64. 

---

 
99 
ajıratatuǵın  ulıwma  grammatikalıq  máni  (obshegrammaticheskoe  znachenie)
1
. 
O.P.Sunik  sóz  shaqaplarınıń  hárqaysısına  tán  jeke  grammatikalıq  kategoriyalar 
menen  mánilerdi,  grammatikalıq  formalardı  sóz  shaqapların  ajıratatu
ǵın  belgiler 
retinde  emes,  sóz  shaqaplarınıń  hár  qaysısınıń  ózine  tán  ulıwma  grammatikalıq 
mánisinen  kelip  shı
ǵatuǵın, soǵan baylanıslı qubılıslar dep qaraydı. «…Formalıq 
belgiler  de,  ulıwma  grammatikalıq  zatlıq  mánige  jaqın  keletuǵın  jeke 
grammatikalıq mánilerdiń ózleri de (har túrli tillerde emes, bir tildiń ózinde de hár 
túrli  bolatu
ǵın jeke grammatikalıq mániler)» atlıq kategoriyasın anıqlay da, jasay 
da  almaydı.  Kerisinshe,  olardıń  ózleri  atlıqtıń  ulıwma  grammatikalıq  mánisi    - 
grammatikalıq  ulıwma  hám  universal  zatlıq  máni  arqalı  jasalıp  qáliplesedi, 
ayqınlasadı,  al  ulıwma  grammatikalıq  zatlıq  máni  sózdiń  formalarında  da 
(sintetikalıq  hám  analitikalıq  formalarında),  onıń  leksikalıq  mánilerinde  de, 
sintaksislik  xızmetlerinde  de  kórinedi».
2
  Sonıń  menen  birge,  O.P.Sunik  sózlerdi 
sóz  shaqaplarına  klassifikaciyalawda  sóz  shaqaplarınıń  ulıwma  grammatikalıq 
mánileri  –  zatlıq,  atributivlik,  processuallıq    mánilerdi  negizge  aladı  da,  sóz 
shaqapların taza grammatikalıq kategoriya retinde qarastıradı.  
Sóz  shaqapların  A.A.Reformackiy  de  grammatikalıq  kategoriya  dep  sanaydı. 
Ol  bılay  dep  jazadı:  «Sóz  shaqapları  –  grammatikalıq  (biraq  leksikalıq  yamasa 
leksika-grammatikalıq  emes)  kategoriyalar,  olardıń  quramı  menen  ornalasıwı  hár 
bir  tilde  basqasha  boladı  hám  olar  ózleriniń  leksikalıq  qásiyetleri  menen  emes, 
morfologiyalıq  hám  sintaksislik  ózgeshelikleriniń  jıynaǵı  hám  múmkinshilikleri 
menen ayqınlanadı».
3
 
Biziń  pikirimizshe,  sóz  shaqapların  leksika-grammatikalıq  kategoriyalar 
yamasa  sózlerdiń  leksika-grammatikalıq  toparları  dep  qaraytu
ǵın  lingvistlerdiń 
dáliyllewleri  ilimiy  jaqtan  durıslıqqa  keledi.  Sóz  shaqapların  bir-birinen 
grammatikalıq  jaqtan 
ǵana  emes,  al  sonıń  menen  birge  leksikalıq  jaqtan  da 
ajıralatuǵın,  usıǵan  qaray,  olardı  sózlerdiń  leksika-grammatikalıq  toparları  dep 
sanaytu
ǵın 
pikirler 
L.V.Sherba, 
V.V.Vinogradov, 
L.A.Bulaxovskiy, 
V.M.Jirmunskiy,  A.I.Smirnickiy,  R.A.Budagov,  A.V.  Isachenko    lingvistlerdiń 
miynetlerinde aytılǵan. Bul pikirge tyurkologiyada A.K.Borovkov, A.N.Kononov, 
N.A.Baskakov,  I.A.Batmanov,  E.V.Sevortyan,  A.I.Isqaqov,  N.P.Dırenkova, 
L.N.Xaritonov, A.G.Gulyamov  tyurkologlar qosıladı.  
Sóz  –  hár  qıylı  hám  o
ǵada  quramalı  qubılıs.  Eń  dáslep,  sóz  –  seslik  hám 
mániniń  birliginen  turatu
ǵın  leksikalıq  birlik.  Usı  kóz-qarastan  ol  til  biliminiń 
leksikologiya  tarawında  qarastırıladı.  Sonıń  menen  birge,  sózdiń  grammatikalıq 
tárepi  de  bar,  hár  bir  sózde  grammatikalıq  máni  bar.  Sózlerden  sóz  dizbegi  hám 
gápler  dúziledi.  Til  biliminde  sóz  leksikalıq  qubılıs  retinde 
ǵana  emes, 
grammatikalıq qubılıs retinde de qaraladı.  
Sózlerdiń  belgili  bir  toparı  belgili  bir  sóz  shaqabı  retinde  qarastırıl
ǵanda,  eń 
aldı  menen  onıń  bildiretuǵın  mánisi  esapqa  alınadı  da,  atlıq  sózler  toparına  tán 
                                                 
1
 Суник О.П. Общая теория частей речи. Издательство «Наука». -М.-Л., 1966, стр. 113-116. 
2
 Сонда, -С.114. 
3
 Реформатский А.А. Введение в языкознание, издание четвертое, -М., 1967, стр, 324. 

---

 
100 
máni  –  zatlıq  máni,  kelbetlikler  toparına  tán  máni  -  atributivlik  máni,  feyiller 
toparına tán máni – processuallıq máni retinde qaralıp, bul mánilerdi lingvistlerdiń 
biri  leksikalıq  mániniń  (A.A.Shaxmatov)  yamasa  leksika-semantikalıq  mániniń 
qatarına 
jatqızsa 
(V.M.Jirmunskiy), 
ekinshiler 
kategoriyalı 
mániniń 
(kategoriyalnaya  semantika)  yamasa  klassifikaciyalawshı  mániniń  qatarına 
(A.N.Savchenko, A.N.Tixonov, A.I.Isqaqov ), úshinshileri grammatikalıq mániniń 
qatarına 
jatqızadı 
(N.S.Pospelov, 
M.I.Steblin-Kamenskiy, 
O.P.Sunik, 
E.V.Sevortyan, B.I.Kosovskiy). 
Joqarıdaǵı pikirlerden sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikaciyalawda, tiykarǵı 
belgi retinde mániniń negizge alınatu
ǵınlıǵı kórinedi.  
Sóz óziniń leksikalıq mánisi menen birge belgili bir sóz shaqabınıń mánisine 
de iye boladı. Sózdiń leksikalıq mánisi menen sóz shaqabı retindegi mánisin birdey 
dep  esaplaw
ǵa  da,  bul  ekewiniń  arasına  teppe-teńlik  belgisin  qoyıwǵa  da 
bolmaydı.  Mısalı,  taza,  tazalıq,  tazalaw  degen  sózler  leksikalıq  mánileri  jaǵınan 
uqsas  bol
ǵanı  menen  sóz  shaqabı  retinde  hár  túrli,  bir-birine  uqsamaytuǵın 
mánilerdi, atap aytqanda, taza – atributivlik (sınlıq) mánini, tazalıq – zatlıq mánini, 
tazalaw  –  processuallıq  (is-háreket)  mánini  bildiredi.  Belgili  bir  sóz  shaqabına 
kiretu
ǵın  hár  túrli  sózler  hár  túrli  leksikalıq  mánilerdi  bildirgeni  menen,  sóz 
shaqabı  retinde  bir  ǵana  mánini  bildiredi.  Mısalı,  etikshi,  malshı,  jaqsılıq  degen 
sózlerdiń dáslepkisi «ayaq kiyim tigetu
ǵın adam» degen leksikalıq mánini bildirse, 
ekinshisi  «mal  baǵatuǵın  adam»,  úshinshisi  «iygilikli  is»  degen  leksikalıq 
mánilerdi  bildiredi.  Al  bul  úshewiniń    usılar  sıyaqlı  sózlerdiń  (atlıqlardıń)  sóz 
shaqabı retinde bildiretuǵın mánisi birew – zatlıq máni. Zatlıq máni – atlıq sózler 
toparına  kiretuǵın  barlıq  sózlerge  birdey  tán,  olardıń  bárin  biriktiretuǵın,  atlıq 
sózlerdiń  hámmesine  birdey  ortaq  hám  atlıq  sózler  toparına  kiretu
ǵın  sózlerdiń 
anıq  leksikalıq  mánilerinen  abstrakciyalanǵan  máni.  Kelbetlikler  tuwralı  da 
usınday  pikir  aytıw  múmkin.  Mısalı,  sarı,  aqıllı,  sezimtal  degen  sózler  leksikalıq 
mánileri  ja
ǵınan  hár  túrli  mánilerdi,  al  sóz  shaqabı  retinde  bir  máni  –  sapalıq, 
sınlıq  (atributivlik)  mánini  bildiredi.  Sonday-aq,  tıńlaw,  júriw,  sóylew  sıyaqlı 
sózlerdiń hár qaysısı hár túrli leksikalıq mánilerdi bildirse, sóz shaqabı retinde bir 
máni – processuallıq (is-háreket) mánisin bildiredi. Qıymıl, is-háreket mánisi – bul 
sózlerdiń  hám  usı  sıyaqlı  sózlerdiń  anıq  leksikalıq  mánisinen  abstrakciyalan
ǵan, 
ulıwma feyil sózlerdiń hámmesine tán, ortaq máni.  
Ilimpazlardıń  ekinshi  toparı,  joqarıda  aytılıp  ótkenindey,  sóz  shaqabınıń 
mánisin  grammatikalıq  máni  yamasa  ulıwma  grammatikalıq  máni  dep  esaplaydı. 
Eger sóz ózgertiwshi hám sóz jasawshı, forma jasawshı affikslerdiń grammatikalıq 
mánilerdi  bildirip,  usı  affikslerdiń  mánileri  grammatikalıq  mániler  dep  atalıp 
júrgenin  esapqa  alsaq,  sózlerdiń  sóz  shaqabı  retindegi  mánisin  de  grammatikalıq 
máni dep ataw durıslıqqa kele bermeydi. Bul másele, bizińshe, orıs tiliniń keyingi 
shıqqan  akademiyalıq  grammatikasında  durıs  sheshimin  tapqanday.  Yaǵnıy,  bul 
grammatika  da  sóz  shaqabınıń  mánisi  ulıwma  kategoriyalıq  máni  dep  atalıp,  bul 
mániniń sol sóz shaqabına jatatu
ǵın barlıq sózlerdiń leksikalıq mánilerinen hám sol 
sóz  shaqabına  tán  grammatikalıq  kategoriyadan  abstrakciyalan
ǵan  máni  ekenligi 

---

 
101 
kórsetiledi.
1
  Sonday-aq,  sóz  shaqapları  bir-biri  menen,  eń  dáslep  ulıwma 
kategoriyalıq mánileri jaǵınan ajıratıladı. 
Til biliminde sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda grammatikalıq belgiler de 
tiykar  etip  alınadı.  Grammatikalıq  belgilerdiń  ózi  eki  túrli:  birinshisi  – 
morfologiyalıq, ekinshisi -  sintaksislik belgi. 
Morfologiyalıq  belginiń  qatarına  sóz  jasaw  formaları  menen  sóz  túrlendiriw 
formaları  kiredi.  Sóz  jasawshı  affiksler  sóz  shaqaplarına  bólinip,  soǵan  qaray 
olardıń  grammatikalıq  belgisi  retinde  xızmet  atqaradı.  Mısalı,  -shı/-shi,  -ım/-im 
qosımtaları atlıqlarǵa (etikshi, jumısshı, jazıwshı, bilim, kiyim, ónim hám t.b.), -lı/-