Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- Филичева Н.И.
|
shalqasınan túsiw; tawdan biyik – sútten aq, suwdan taza; esik penen aynanıń
arasında – qas penen kózdiń arasında, qol juwıp – qol qawsırıp hám t.b. Bulardıń aldıńǵıları – erkin sóz dizbekleri, al sońǵıları – erkin sóz dizbeginiń qurılıslıq úlgileri boyınsha jasalǵan frazeologiyalıq birlikler. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen erkin sóz dizbekleriniń arasında túbirlik ayırmashılıqlar bar. Jeke sózlerdiń tayar turǵan birlik retinde gáp qurılısına kirgeni sıyaqlı, frazeologiyalıq birlikler de burınnan jasap qoyǵan, tayar turǵan birlik retinde erkin sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kiredi. Mısalı, qas 1 Филичева Н.И. О словосочетаниях в современном немецком языке. Изд.«Высшая школа», -М., 1969, стр. 32. 2 Филичева Н.И. Көрсетилген мийнети, 33-бет. 3 Сонда, 33-бет. 116 qaqqansha, awızdı ashıp jum ǵansha, qas penen kózdiń arasında sıyaqlı frazeologiyalıq birlikler olardıń quramındaǵı jeke sıńarlardıń (sózlerdiń) sóylew waqtında emin-erkin dizbeklesiwinen jasalǵan dizbekler emes, burınnan dizbeklesip tur ǵan, ábden qáliplesken, tayar turǵan dizbekler retinde qollanıladı. Al erkin sóz dizbekleri sóylew waqtında tolıq mánili sózlerdiń tildiń grammatikalıq nızamları boyınsha emin-erkin dizbeklesiwinen jasaladı. Sonlıqtan, erkin sóz dizbekleriniń quramında ǵı sınarlardıń biri ıńǵayına qaray basqa bir sıńarlar menen awmastırılıwı múmkin. Bunday awmastırıwdan sóz dizbeginiń grammatikalıq tábiyatı ózgermeydi. Mısalı, qalıń kitap degen sóz dizbegi qızıqlı kitap, mazmunlı kitap degen forma ǵa ózgerip aytılǵanı menen, bul ózgerisler sóz dizbeginiń grammatikalıq tábiyatına tásir etpeydi de, bul dizbeklerdiń bári de atributivlik sóz dizbekleri retinde qollanıla beredi. Al frazeologiyalıq birliklerdi bulay etip ózgertiwge bolmaydı, olar turaqlı qálpin saqlaydı, tutasqan halında tayar turǵan dizbekler retinde qollanıladı. Sózdiń morfemalıq qurılısı turaqlı bol ǵanı sıyaqlı, frazeologizmlerdiń quramı da, sıńarlarınıń ornı da turaqlı boladı. Frazeologiyalıq birliklerdiń quramındaǵı sıńarlardıń hár qaysısı hár túrli mánini emes, barlı ǵı jıynalıp kelip bir tutas, bir pútin mánini bildiredi de, usıǵan qaray belgili bir frazeologiyalıq birlik gápte bir aǵza xızmetin atqaradı. Al erkin sóz dizbeginiń quramında ǵı sıńarlarınıń hár qaysısı gáptiń hár túrli hám jeke a ǵzaları retinde xızmet atqaradı. Frazeologiyalıq birlikler de, erkin sóz dizbekleri de tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına kirgeni menen, bulardıń nominativlik sıpatı birdey emes. Erkin sóz dizbekleriniń nominativlik xızmetinen frazeologiyalıq birliklerdiń nominativlik xızmeti anaǵurlım basım. Sebebi, erkin sóz dizbekleriniń sıńarları óz- ara qanshelli baylanıslı, bir-birine qatnaslı bol ǵanı menen, olar qalay bolmasın jeke mánilik qásiyetin saqlaydı. Al, frazeologiyalıq birliklerdiń quramında ǵı sıńarlar erkin sóz dizbeklerin qurastırıwshı sıńarlar sıyaqlı emes, jeke mánisinen de, grammatikalıq mánisinen de ayrılǵan, bir tutas, bir pútin mánige iye boladı, mánilik jaqtan jeke sózdiń ekvivalenti retinde túsiniledi. Bunıń bári, erkin sóz dizbekleri menen salıstırǵanda frazeologiyalıq birliklerdiń nominaciya tutaslıǵı birqansha basım ekenligin kórsetedi. Al, erkin sóz dizbeginiń quramınıń tez ajıratılıwı, sıńarlarınıń gáptiń óz aldına aǵzaları bola alıwı onı qurastırıwshı sıńarlardıń jeke mánilik qásiyetin saqlay alıwı menen baylanıslı. Sintaksislik sóz dizbegi quramında ǵı sózlerdiń ózi sıyaqlı basqa bir sózler menen erkin almasa alatu ǵınlıǵı sebepli erkin sóz dizbegi dep te ataladı. Usı jaqtan ol frazeologiyalıq sóz dizbeklerine qarsı qoyılıp úyreniledi. Biraq usı jerde ayrıqsha bir nársege názer awdarıw kerek: sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı sózler erkin dizbeklesedi degende, ádette, olardıń grammatikalıq jaqtan dizbeklesiwi múmkinligi esapqa alınadı. Al sózlerdiń leksikalıq birlikler retinde bir-biri menen dizbeklese alıw múmkinshiligi, til bilimindegi terminologiya boyınsha ataǵanda, sózlerdiń leksikalıq dizbeklesiwi olardıń grammatikalıq dizbeklesiwindey sheksiz emes. Sózlerdiń leksikalıq dizbeklesiwi olardıń 117 grammatikalıq dizbeklesiwiniń sheńberinen azǵantay tar boladı. Mısalı, grammatikalıq jaqtan sóz dizbeginiń sarı jer (qara jer degen sóz dizbegi menen salıstırıń) túrinde bolıwı múmkin desek te, sarı menen jer degen sózler leksikalıq birlikler retinde bir-biri menen, ádette, dizbeklespeydi, sóz dizbegin jasay da almaydı. Bunıń sebebi shınlıq bolmıstıń ózinde jer degen sóz arqalı atalatuǵın zat penen sarı degen sóz arqalı atalatuǵın sapa belginiń arasında baylanıstıń bolmawında bolıp esaplanadı. Bunnan kelip shıǵadı: sózlerdiń bir-biri menen grammatikalıq jaqtan dizbeklesiw múmkinshiligi kóp bol ǵanı menen, olar leksikalıq jaqtan da dizbeklesiw múmkinshiligi bolgan ja ǵdayda ǵana sóz dizbegin dúze aladı. Usı kóz-qarastan, sintaksislik sóz dizbegi menen frazeologiyalıq birliklerdiń arasında túbirli ayırmashılıqlar bar ekenligi belgili boladı. Sintaksislik sóz dizbekleri ushın sózlerdiń leksikalıq baylanıslılı ǵı tiykarǵı shárt bolsa, frazeologiyalıq birlikler ushın olardıń sıńarlarınıń leksikalıq baylanıslılıǵı tiykarǵı shárt emes. Frazeologiyalıq birlikler ushın olardı qurastırıwshı sózlerdiń leksikalıq baylanıslılıǵı tiykarǵı shárt bola almaytuǵınlıǵı murtın balta shappaw, júrek Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|