Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

121 
 
Sózlerdiń ba
ǵınıńqı-baǵındırıwshı baylanısı 
Sóz dizbeginiń qurılısı hám túrleri 
 
Sóz  dizbeginiń  jasalıwı  ushın  onıń  quramında
ǵı  sózler  mánilik  hám 
grammatikalıq  jaqtan  baylanısta  aytılıwı  shárt.  Sóz  dizbekleri,  ádette,  tildiń 
grammatikalıq  qurılısındaǵı  nızamlar,  atap  aytqanda,  sózlerdiń  bir-biri  menen 
dizbeklesiwi  nızamı  boyınsha  jasaladı  da,  hár  bir  tilde  sóz  dizbekleriniń  úlgileri 
(modelleri)  payda  boladı.  Sóz  dizbeginiń  birneshe  túrleri  bar.  Olardıń  hár  qaysısı 
ózine tán úlgileri boyınsha jasaladı.  
Sóz dizbekleriniń hám olardıń modelleriniń jasalıwında bas sóziniń qaysı sóz 
shaqabınan  bolıwınıń  úlken  mánisi  bar.  Sóz  dizbeginiń  qurılısı,  ádette,  onıń 
quramındaǵı  bas  sózdiń  grammatikalıq  tábiyatına,  atap  aytqanda,  qaysı  sóz 
shaqabına qatnaslı bolıwına qaray anıqlanadı. Sóz dizbegin qurastırıwshı sózlerdiń 
óz-ara  qarım-qatnası  menen  baylanısınıń  sıpatın  anıqlawǵa  ol  sózlerdiń  ulıwma 
kategoriyalıq  mánisiniń  tikkeley  qatnası  bar.  Mısalı,  zatlıq  mánini  bildiretuǵın 
sózler  toparı  (atlıqlar)  bas  (ba
ǵındırıwshı)  sóz  retinde  qollanılǵanda,  atributivlik 
(sın,  sapa,  túr-tús    belgiler)  mánini  bildiretuǵın  sózler  menen  (kelbetlikler) 
dizbeklesiwge  hám  anıqlawıshlıq  xızmette  jumsalatu
ǵın  sanlıqlar,  ráwish  hám 
almasıqlar menen dizbeklesiwge beyim keledi de, atributivlik sóz dizbekleri hám 
olardıń  modelleri  jasaladı.  Kelbetlikler  zatlardıń  sapasın,  belgisin  bildirip,  sóz 
dizbeginiń 
ǵárezli,  baǵınıńqı  sıńarı  retinde  xızmet  atqarıwı  menen  birge  (aqıllı 
adam, bay shańaraq), óziniń aldında
ǵı atawısh sózlerdiń ataw hám iyelikten basqa 
sepliklerdiń birinde turıwın talap etip, sóz dizbeginiń bas sıńarı retinde de xızmet 
atqara aladı (mısalı, aqılǵa bay, sózge sheber, qaladan alıs, tastan qattı, hámmeden 
bilgish hám t.b.). 
Feyiller tilde dizbeklesiwi ja
ǵınan júdá jiyi qollanılatuǵın sóz shaqabı retinde 
esaplanadı.  Hár  túrli  is-hárekettiń,  kıymıldıń  mazmunın  ashıw  ushın  jumıs 
islewshiniń,  is-hárekettiń  shı
ǵıw  dereginiń,  qalay  bolǵanlıǵınıń  kórsetiliwi  shárt. 
Usıǵan qaray, feyiller bas sózi retinde ózine baǵınıshlı atlıqlar menen de, ráwishler 
menen de, hal feyilleri menen de, eliklewish sózler menen de dizbeklese beredi.  
Sózlerdiń bir-biri menen dizbeklesiw múmkinshiliginiń kópligi yamasa azlı
ǵı 
ol sózlerdiń sóz shaqabı retindegi kategoriyalıq mánisi menen tı
ǵız baylanıslı.      
Mısalı,  ráwishler  is-hárekettiń  hár  túrli  belgilerin  bildiriwine  qaray,  ádette, 
atlıqlar  menen  emes,  kóbinese  feyiller  menen  dizbeklesse,  kelbetlik  penen 
almasıqlar zatlardıń hár túrli belgilerin bildiriwine qaray, kóbinese atlıqlar menen 
dizbeklesedi, olardıń anıqlawıshları retinde xızmet atqaradı.  
Biraq  sóz  shaqabınıń  ishindegi  hár  túrli  sózler  toparınıń  basqa  sózler  menen 
dizbeklesiw  qábiletinde  de  ózgeshelikler  menen  ayırmashılıqlar  bolıwı  múmkin. 
Mısalı,  feyillerdiń  ishinde  awıspalı  feyiller  tabıs  sepligindegi atlıqlar  menen  hám 
substantivlesken  basqa  da  sózler  menen  dizbeklesip,  sóz  dizbeginiń  belgili  bir 
modelin  jasasa,  awıspasız  feyiller  tabıstan  basqa  sepliklerdegi  sózler  menen 
dizbeklesip, sóz dizbeginiń hár túrli modellerin jasaydı.  

---

 
122 
Sonıń  menen  birge,  sóz  dizbekleriniń  hám  olardıń  túrleriniń  jasalıwında  bas 
sóziniń qaysı sóz shaqabınan bolıwınıń hám bir sóz shaqabınıń ishindegi hár túrli 
sózler  toparınıń  leksika-grammatikalıq  tábiyatınıń  ayrıqsha  máni  menen  xızmeti 
bar ekenligin kóremiz.  
Sózlerdiń  ba
ǵınıńqı  -  baǵındırıwshı  baylanısı  bar  dep  bir  sózdiń  basqa  bir 
sózge  grammatikalıq  ba
ǵınıshlılıǵın  aytamız.  Bunda  baǵınıńqı  sózdiń  (yamasa 
sózlerdiń)  belgili  bir  formada  turıwın  bas  sózdiń  kategoriyalıq  mánisi  anıqlap 
beredi.  
Sóz dizbegin qurastırıwshı sózler bir-biri menen sintaksislik baylanısqa túsedi. 
Sóz dizbeginiń quramında
ǵı bas sóz benen baǵınıńqı sózdiń arasındaǵı sintaksislik 
baylanıstıń tilde birneshe túri bar. Mısalı, rus tilinde sintaksislik baylanıstıń kelisiw 
dep atalatu
ǵın túri boyınsha bas sóz benen baǵınıńqı sóz bir-biri menen jınıs (rod) 
kategoriyası  boyınsha,  birlik-kóplik  kategoriyası  boyınsha,  seplik  kategoriyası 
boyınsha baylanısıp sóz  dizbekleri  jasaladı. Mısalı,  vısokaya  gora – vısokie gorı, 
vısokoy  gorı  –  vısokix  gor,  vısokoy  gorı  –  vısokim  goram.  Rus  tilinde  gáptiń 
quramındaǵı bas aǵzalar da (baslawısh, bayanlawısh) kelisip baylanısadı. Mısalı: