Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

On igral. Ona igrala. Al, túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde kelisiw 
gáptiń  a
ǵzaların,  atap  aytqanda  baslawısh  penen  bayanlawısh  aǵzalardı 
baylanıstırıw ushın jumsaladı. Kelisiw sózlerdiń sintaksislik baylanıs túrleriniń biri 
retinde  rus  tilinde  sóz  dizbegine  de,  gápke  de  qatnaslı  bolsa,  qaraqalpaq  tilinde 
kóbinese  gápke  qatnaslı. Usı
ǵan karay, túrkiy tilleri ushın sintaksislik baylanıstıń 
kelisiw dep atalatu
ǵın túrin predikativlik baylanıs túri dep atawǵa boladı.  
Túrkiy  tillerinde  úylesip  baylanısqan  sóz  dizbeginiń  quramında
ǵı  sózler  bir-
biri  menen  bet  hám  birlik-kóplik  ja
ǵınan  úylesip  aytıladı.  Mısalı,  meniń  kitabım 
degen sóz dizbeginiń eki sıńarı birdey birlik hám birinshi bette tursa, seniń kitabıń 
degen  sóz dizbeginde  sınarlardıń  ekewi de  birlik, ekinshi bette, onıń kitabı degen 
sóz  dizbeginde  eki  sıńardıń  ekewi  de  birlik,  úshinshi  bette  aytılıp  tur.  Usı  sıyaqlı 
sóz  dizbekleriniń  quramında
ǵı  sózlerdiń  baylanısıw  túrin  geybir  tyurkologlar 
kelisiwdiń  qatarına  jatqızadı.
1
  Kelisiw  menen  úylesiwdiń  arasında  geybir 
uqsaslıqlardıń  bar  ekeni  ras.  Kelisip  baylanısqan  sózlerdiń  arasında  bet,  birlik-
kóplik  ja
ǵınan  úylesiwshilik  bolatuǵınlıǵı  sıyaqlı,  úylesip  baylanısqan  sózler  de 
bir-biri  menen  bet,  birlik-kóplik  ja
ǵınan  úylesip  keledi.  Biraq,  sózlerdiń 
baylanısınıń  bul  túrleri  arasındaǵı  mınaday  ayırmashılıqlar  bar:  úylesiw  –  iyelik 
jal
ǵawlı  sóz  benen  tartım  jalǵawlı  sózdiń  baylanısı.  Úylesip  baylanısqan  sózdiń 
quramındaǵı  bas  sózi  tartım  jalǵawında  turadı  da,  baǵınıńqı  sóz  iyelik  seplik 
jal
ǵawında turıp, anıqlawısh xızmetin atqaradı. Sóz dizbeginiń sıńarları shınjırdıń 
bólekleri sıyaqlı  baylanısadı. Tartım  jal
ǵawlı sóz hárdayım iyelik jalǵawlı sózdiń 
bolıwın  talap  ece,  kerisinshe  iyelik  jalǵawlı  sóz  tartım  jalǵawlı  sózdiń  bolıwın 
talap  etedi  de,  bir-biri  menen  úylesip  baylanısqan  sóz  dizbegi  jasaladı.  Kelisiw 
                                                 
1
  Дмитриев  Н.К.  Грамматика  башкирского  языка.  -М-Л.,  1948,  стр.205;  Батманов  И.А.  Способы 
выражения  синтаксических  отношений  в  киргизском  языке.  -Фрунзе,  1940,  стр.  11-13;  Кононов  А.Н. 
Грамматика современного турецкого языка. -М-Л., 1956, стр.379. 

---

 
123 
boyınsha  baǵınıńqı  sóz  bas  sózdiń  ıńǵayına,  grammatikalıq  mánisi  menen 
formasına  baǵınıp  kelse,  al  úylesiw  usılında  bas  sóz  baǵınıńqı  sózdiń 
grammatikalıq  mánisi  menen  úylesip,  tiyisli  formada  qollanıladı.  Sonıń  menen 
birge,  bas  sóz  ba
ǵınıńqı  sózdiń  hárdayım  iyelik  sepliginde  turıwın  talap  etedi. 
Túrkiy  tillerinde  sózlerdiń  kelisip  baylanısıwınan  gáp  jasalsa,  sózlerdiń  úylesip 
baylanısıwınan sóz dizbegi jasaladı.  
Sóz  dizbegin  qurastırıwshı  sózler  bir-biri  menen  sintaksislik  baylanıstıń 
basqarıw  dep  atalatuǵın  túri  boyınsha  da  baylanısadı.  Basqarıw  boyınsha  sóz 
dizbeginiń quramında
ǵı bas sóz (feyil, atlıq, ráwish) baǵınıńqı sózdiń barıs, tabıs, 
orın,  shıǵıs  seplikleriniń  birinde  turıwın  talap  etedi.  Mısalı:  kiyimdi  tazalaw, 
awılǵa barıw, úyden shıǵıw, joldası menen ushırasıw hám t.b. 
Sózler  bir-biri  menen  sintaksislik  baylanıstıń  jupkerlesiw  dep  atalatu
ǵın  túri 
boyınsha  da  baylanısadı.  Jupkerlesiw  boyınsha  túrkiy  tillerinde  sóz  dizbeginiń 
quramındaǵı baǵınıńqı sóz bas sóz benen jalǵawsız, qatar keliw arqalı baylanısadı. 
Mısalı: aǵash úy, jıllı bólme, bilimli adam, on dápter, bilgir kisi hám t.b. 
Áhmiyetli máselelerdiń biri - sóz dizbeklerin toparlastırıw máselesi. «Házirgi 
rus  ádebiy  tiliniń  grammatikasında»  sóz  dizbekleri  jańadan  toparlastırıl
ǵan. 
Qurılısına qaray sóz dizbekleri dara sóz dizbegi, qospa sóz dizbegi hám aralas sóz 
dizbegi  bolıp  úshke  bólinedi.
1
  Sóz  dizbeklerin  bulay  etip  toparlastırıwda  sóz 
dizbeginiń  quramında
ǵı  sózlerdiń  sanı  emes,  onıń  kanday  baylanıstıń  negizinde 
jasal
ǵanlıǵı aytıladı.   
Dara  sóz  dizbegi  dep  sózlerdiń  bir,  eki  yamasa  úsh  túrli  baylanısına 
tiykarlan
ǵan  dizbegin  aytamız.  Dara  sóz  dizbekleri  eki  aǵzalı  (mısalı:  sózdi