Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

aq oramal, jer qazıw, shóp shabıw, tawǵa shıǵıw, úyge barıw, aǵashtıń japıraǵı, 
úydiń esigi degen sóz dizbekleriniń sońǵı sıńarları – tiykarǵı, bas aǵza boladı da, 
aldıńǵı sıńarları – baǵınıńqı aǵza. Bul sóz dizbekleri gáptiń qurılısında kelgende, 
dáslepki bas a
ǵza arqalı dizbeklesedi, bas aǵza bolǵan sóz kereginshe túrlenedi, al 
ba
ǵınıńqı aǵza retinde xızmet atqaratuǵın sóz túrkiy tillerinde  ayırım tillerde sóz 
dizbegindegi  qálpin,  grammatikalıq  formasın  ózgertpeydi.  Orıs  tilinde  ba
ǵınıńqı 
a
ǵza  bas  aǵzanıń  jetegine  erip,  bas  aǵzanıń  birlik-kóplik  túrine,  rod  kategoriyası 
hám  seplik  formasına  sáykes  túrlenip  otıradı  (mısalı,  vısokiy  dom,  vısokie  doma, 
vısokogo doma, vısokomu domu…). Al sózlerdiń dizbekli baylanısında baǵınıńqı 
a
ǵza, bas aǵza degen bolmaydı, olardıń sıńarları teń dárejedegi sıńarlar retinde bir-
biri  menen  dizbeklese  baylanısadı.  Birneshe  sózlerdiń  dizbeginen  qural
ǵan 
sózlerdiń qatarınan bir sıńar túsirilip aytılıwı múmkin, biraq bunıń menen dizbekli 
baylanıstıń ıdırawına yamasa joq bolıp ketiwine alıp kelmeydi. Mısalı, balta menen 
pıshaq hám oraq – balta menen pıshaq…- pıshaq penen oraq. Al sóz dizbeginiń 
bas  sıńarı  da,  baǵınıńqı  sınarı  da,  ádette,  túsirilip  aytılmaydı.  Dizbekli  qatardıń 
                                                 
1
 Филичева Н.И. Көрсетилген мийнети, 19-бет. 
2
 Сонда, 9-бет. 

---

 
119 
quramına kirgen sózler gápte birdey aǵzalar retinde xızmet atqaradı. Usıǵan qaray, 
dizbekli qatardıń quramındaǵı sózler bir formada qollanıladı.  
Sóz  dizbeginiń  quramında
ǵı  sózlerdiń  ornı,  ádette,  turaqlı  bolsa,  dizbekli 
qatardıń  quramındaǵı  sózler  orınların  emin-erkin  almastıra  aladı.  Sóz  dizbeginiń 
quramındaǵı  sıńarlarınıń  ornınıń  almasıwı  onıń  mazmunı  menen  grammatikalıq 
tábiyatın ózgertip jiberse, dizbekli qatardıń kuramında
ǵı sıńarlardıń ornı almasıwı, 
mısalı,  salmaqlı  da  sabırlı,  áke  menen  bala  degen  sózlerdiń  sabırlı  da  salmaqlı, 
bala  menen  áke  túrinde  orın  ja
ǵınan  almasıp  qollanılıwı  dizbekli  qatardıń 
mazmunına  da,  grammatikalıq  tábiyatına  da  tásir  etpeydi.  Bul  ózgeshelikler 
sózlerdiń  dizbeklesiwi  menen  sóz  dizbeginiń  jigin  ajıratıwda  kómeklesedi  hám 
olardıń hár túrli qubılıslar ekenligin bildiredi.  
Sóz  dizbeginiń  sıńarları  bir-biri  menen  ba
ǵınıńqı  grammatikalıq  baylanıs 
arqalı  dizbeklesedi  de,  predikativlik  qatnastıń  tiykarında  dizbeklesken  sózlerdiń 
dizbeginen  ajıratıladı.  Predikativlik  qatnas  tiykarında  dizbeklesken  sózlerdiń 
dizbegin  sóz  dizbegi  deymiz  be,  yaki  joq  pa  degen  soraw
ǵa  lingvistler  hár  túrli 
juwap  beredi.  Predikativlik  baylanıs  boyınsha  sózlerdiń  bir-biri  menen 
dizbeklesiwinen sóz dizbegi jasalmaytu
ǵınlıǵı haqqında O.S.Axmanova bılay dep 
jazadı:  «Baylanıstıń  tiykarınan  úsh  túri  –  atributivli,  komplitivli  hám  predikativli 
túrleriniń ishinen birinshisi hámme waqıt sóz dizbegin jasaydı, baylanıstıń ekinshi 
túri  ózleriniń  tı
ǵız  baylanıslı  formalarında  ǵana  sóz  dizbegin  jasaydı,  úshinshisi 
sóz  dizbegin  ulıwma  payda  etpeydi».
1
  Izertlewshiler  predikativlik  baylanıs 
negizinde payda bol
ǵan dizbeklerdi sóz dizbeginiń qatarına jatkızbay, predikativlik 
konstrukciya  yamasa  predikativlik  dizbek  dep  ataydı  da,  usı  tiykarda,  olardı  sóz 
dizbeginiń sintaksisi emes, gáptiń sintaksisi qarastırıw kerek dep esaplaydı.
2
 
Rus  tilin  izertlewshilerdiń  ba
ǵınıńqılı  baylanıstıń  negizinde  jasalǵan  sóz 
dizbegi  menen  predikativlik  baylanıstıń  negizinde  jasalǵan  sózler  dizbeginiń 
arasındaǵı  ayırmashılıq  tuwralı  pikirleri  tómendegidey:  baǵınıńqı-bas  qatnastaǵı 
sóz dizbegindegi ba
ǵınıńqı element ǵárezli bolıp, sonıń ıńǵayına qaray belgili bir 
forma
ǵa  iye  boladı.  Predikativlik  dizbeklerde  (mısalı,  russha  brat  pishet) 
predikativli  emes  sóz  dizbeklerindegidey  grammatikalıq 
ǵárezlilik,  baǵınıńqılılıq 
joq;  ataw  seplik  óziniń  tábiyatı  boyınsha  jeke  mánili, 
ǵárezsiz  seplik  bolıp 
esaplanadı  da,  grammatikalıq  baylanısı  jaǵınan  baǵınıńqı  seplik  bolıp 
esaplanbaydı.  Rus  tilinde  brat  pishet  h’a’m  pisat  pismo  sıyaqlı  dizbeklerdegi 
baylanıslardıń  sıpatınıń  hár  túrli.  Basqarıwdıń  (meńgeriw)  baǵınıńqı  baylanısına 
tán 
ǵárezli,  baǵınıshlı  seplik  predikativli  dizbek  bolmaydı.  Eger  baylanıstıń 
basqarıw  dep  atalatuǵın  túrinde  basqarıwshı  feyilge  atawıshtıń  bir  forması 
hárdayım  ba
ǵınıshlı,  ǵárezli  bolsa,  predikativli  baylanısta  feyil  menen  atawıshtıń 
formaları bir-biri menen baylanısadı. Baylanıstıń bul túrinde tiykarǵı baslı element 
bolıp  sanalatuǵın  sóz  –  feyil  emes,  atawısh  sóz.  Bunı  ótken  máhál  formasındaǵı 
                                                 
1
 Ахманова О.С. Словосочетание. Сб. «Вопросы грамматического строя», -М., 1955, стр. 454-455. 
2
 Сонда, 456-457-бет; Филичева Н.И. О словосочетаниях в современном немецком языке. стр. 30-31. 

---

 
120 
feyildiń  betlik  alması
ǵı  menen  dizbeklesiwinen  yamasa  túrlenbeytuǵın  sózler 
menen dizbeklesiwinen (mısalı, orıssha depo rabotaet – depo rabotayut – rabotalo 
-  rabotali)  kóriwge  boladı.  Onıń  ústine,  rus  tilinde  brat  pishet  sıyaqlı  dizbekler 
brat  pishet  sıyaqlı  dizbekler  menen  (gápler  menen)  sintaksislik  baylanısqa  túsedi 
de,  bulardıń  paradigmatikalıq  túrleniwi  modallıq  hám  sintaksislik  máhál 
kategoriyaları boyınsha iske asadı. Mısalı: brat pishet – brat uchitel, brat pisal – 
brat  bıl  uchitel,  brat  budet  pisat  –  brat  budet  uchitel,  brat  pisal  bı  –  brat  bıl  bı 
uchitel.  Bunıń  ózi  rus  tilinde  brat  pishet  degen  dizbektegi  baylanıstıń  sıpatı 
basqasha  ekenligin  kórsetedi.  Bul  dizbek  penen  qurılısı  hám  paradigmatikalıq 
qásiyeti ja
ǵınan uqsas keletuǵın brat  - uchitel degen dizbek te brat degen sózdiń 
formasın uchitel degen sózdiń forması anıqlaydı dewge bolmaydı.
1
      
Predikativli  dizbeklerdi  sóz  dizbeginiń  katarına  kirgiziwshiler  predikativli 
dizbekler  de,  sóz  dizbekleri  de  sózlerdiń  bir-biri  menen  dizbeginen  jasaladı, 
predikativli dizbek predikativli emes sóz dizbeginen gáp bola alıw qásiyeti menen 
ajıratıladı dep esaplaydı. «Biraq predikativli dep atalatu
ǵın hám predikativli emes 
sóz  dizbekleriniń  arasında
ǵı  tiykarǵı  ayırmashılıq  bunda  emes.  Sebebi  belgili  bir 
ja
ǵdaylarda  predikativli  emes  sóz  dizbegi  de,  jeke  sóz  formaları  da  gáp  bola 
aladı».
2
     
Predikativli emes sóz dizbegi qospa atama retinde xızmet ete alsa, predikativli 
dizbek  bunday  xızmetke  iye  bola  almaydı.  Sóz  dizbeginde  formalardıń  qatnası 
(júyesi) bar. Onıń formalar qatnası bas sózdiń formasına tiykarlanadı. Ya
ǵnıy, sóz 
dizbeginiń  formasınıń  túrlenip  ózgeriwi  bas  sózdiń  formalıq  ózgerisleri  menen 
sáykes keledi. Al predikativlik sóz dizbekleriniń paradigması grammatikalıq máhál 
kategoriyası menen b`ektivli modallıqqa tiykarlanadı hám solar arqalı anıqlanadı. 
«Sonlıqtan  predikativli  sóz  dizbegi  paradigmasınıń  qálegen  bir  aǵzası  –  «gáp 
formalarınıń»  kórinisleriniń  biri.  Al  perdikativli  emes  sóz  dizbekleri  boyınsha 
bulay ayta almaymız».
3
              
Sóz dizbeginiń sózlerdiń bir-biri menen dizbeklesip aytılıwınan jasalatu
ǵınlıǵı 
sıyaqlı,  gáp  te  sózlerdiń  óz-ara  dizbeklesip,  bir-biri  menen  baylanısta,  qarım-
qatnasta aytılıwınan jasaladı. Biraq, bular tillik tábiyatı ja
ǵınan hár túrli qubılıslar.  
Solay  etip,  sóz  dizbeginiń  ózi  menen  sırtqı  forması  uqsas  qubılıslardan 
ayırmashılıqları  boyınsha  jáne  olardıń  baslı  belgileri  boyınsha  aytılǵanlardı 
juwmaqlap,  sóz  dizbeginiń  tillik  tábiyatı  boyınsha  mınanı  aytıw
ǵa  boladı:  sóz 
dizbegi mánilik hám grammatikalıq jaqtan baylanıslı bol
ǵan tolıq mánili sózlerdiń 
(keminde  eki  sózdiń)  dizbeginen  jasalıp,  zatlardı,  qubılıslardı,  sapa-belgini,  is-
háreketti  bir-biri  menen  qarım-qatnasta  ataydı  da,  tildiń  nominativlik  qurallarınıń 
qatarına kiredi, gáp quramında hám gáp arqalı kommunikativlik qásiyetke (jartılay, 
shártli  túrde  bolsa  da)  iye  boladı,  sıńarlarınıń  ózi  uqsas  basqa  sózler  menen 
awmastırılıwı,  bir-biri  menen  erkin  dizbeklesiwi  ózgeshelikleri  menen, 
semantikalıq, tıyanaqlılıq hám qurılıslıq tuyıqlılıq qásiyetleri menen sıpatlanadı.     
                                                 
1
 Основы построения описательной грамматики современного русского литературного языка. Изд. 
«Наука», -М., 1966, стр. 134-135. 
2
 Сонда, 135-бет. 
3
 Сонда, 136-бет. 

---