Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

diyxanlar  jer  egiwge  kiristi.  Al  jabıq  kurılıslı  dizbekli  gáp  eki  komponenttiń 
dizbeklesiwinen  dúziledi  de,  onıń  quramına  qosımsha  komponentler  qosıla 
almaydı.  Mısalı:  Salı  suwǵa  qol  menen  sebiledi,  óytkeni  traktor  suwda  júre 
almaydı.  Ashıq  qurılıslı  dizbekli  qospa  gáp  birneshe  predikativlik  birliklerdiń 
qosımtalar arqalı baylanısıwınan, qosımtasız baylanısıwınan jasalsa, jabıq qurılıslı 
dizbekli  qospa  gáp  eki  predikativli  birliktiń  tek  jal
ǵawlar  arqalı  baylanısıwınan 
jasaladı.  
Ba
ǵınıńqılı  qospa  gáp  dep  –  quramındaǵı  komponentleriniń  biri  ekinshisine 
ba
ǵına baylanısqan gápti aytamız.  
Qospa  gáptiń  komponentleriniń  arasında
ǵı  dizbekli  hám  baǵınıńqılı 
baylanıslar  tuwralı  ilim  rus  til  biliminde  XIX  ásirdiń  ortasında  payda  bolıp 
qáliplese  basla
ǵan.  Rus  til  biliminiń  kórnekli  wákili  A.M.Peshkovskiy  dizbekli 
hám  ba
ǵınıńqılı  baylanıslardı  logikalıq  emes,  sintaksislik  túsinikler  retinde 
qarastırıp,  baǵınıńqılı  qospa  gápten  dizbekli  qospa  gápti  ajıratatuǵın  formal`lıq 
belgilerdi  atap  kórsetedi.  Peshkovskiy  dizbekli  baylanıs  penen  ba
ǵınıńqı 
baylanıstıń  ayırmashılıǵı  dep  rus  tilindegi  dánekerli  dizbekli  hám  dánekerli 
ba
ǵınıńqılı  ekewiniń  arasındaǵı  ayırmashılıqtı  ataydı.  Peshkovskiydiń  pikirinshe, 
ba
ǵınıńqı  baylanısta  onıń  kórsetkishi  baǵınıńqı  komponenttiń  quramına  ense, 
dizbekli  baylanısta  komponentlerdiń  bir-birine  qatnasın  bildiretuǵın  kórsetkish 
olardıń  birde-birewine  bólinbey,  komponentlerdiń  ekewine  de  birdey  ortaq  bolıp 
keledi. Dizbekli qospa gápte dizbeklewshi dánekerli komponentlerdiń birde-biriniń 
quramına qosıla almaydı da, olardı bir-biri menen teń dárejede baylanıstıradı.
1
 Al 
dánekersiz  qospa  gápler  tuwralı  máselege  toqtal
ǵanda,  A.M.Peshkovskiy 
intonaciya  túrleriniń mánilik  jaqtan dánekerlerdiń túrlerine  sáykes keliwin  esapqa 
aladı da, intonaciyanıń úsh túrin atap kórsetedi. Onıń pikirinshe, intonaciyanıń úsh 
túri  xızmeti  ja
ǵınan  dánekerlerdiń  úsh  túrine  (sebep-nátiyje,  túsindirmeli, 
dizbeklewshi)  sáykes  keledi  de,  gáptiń  intonaciyalıq  túrleriniń  dáslepki  ekewi 
ba
ǵınıńqılı qospa gáptiń, sońǵısı dizbekli qospa gáptiń qatarına jatadı.
2
 
Ba
ǵınıńqılı  qospa  gáplerdi  óz  ishinde  toparlarǵa  bóliwde  rus  til  biliminde 
qurılıslıq hám semantikalıq belgiler esapqa alanıp, usıǵan karay, bul klassifikaciya 
qurılıslıq-semantikalıq  klassifikaciya  dep  atalıp  júr.  Baǵınıńqılı  qospa  gáplerdi 
qurastırıwshı  komponentlerdiń  arasındaǵı  qatnasqa  qaray  toparlarǵa  ajıratıwda 
dáslepki  dáslepki  pikir  bildirgen  lingvist  V.V.Bogorodickiy  1)  ba
ǵınıńqınıń  nege 
qatnaslı  ekenligin;  2)  sózlerdiń  qanday  formalarınıń  (intonaciya  hám  basqa 
usıllardıń)  qollanılıwın;  3)  baǵındırıwshınıń  belgili  bir  aǵzasınıń  emes,  pútkilley 
ba
ǵınıńqınıń  qanday  mánilik  reńkke  iye  bolatuǵınlıǵın  aytıp,
3
  ba
ǵınıńqılı  qospa 
gápti  klassifikaciyalawda  ba
ǵınıńqınıń  baǵındırıwshıǵa  mánilik  qatnasın  tiykar 
                                                 
1
  Пешковский  А.М.  Существует  ли  в  русском  языке  сочинение  и  подчинение  предложений? 
Избранные труды. -М., 1959,  стр. 140-145. 
2
 Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. Изд. 7, 1956, стр.470. 
3
 Богородицкий В.А. Общий курс русской грамматики. Изд., 5, -М-Л., 1935, стр.230. 

---

 
133 
etip  aladı.  Baǵınıńqılı  qospa  gápke  qurılıslıq-semantikalıq  klassifikaciya  jasawda 
kóp miynet etken lingvist N.S.Pospelov
1
 ba
ǵınıńqılı qospa gápti eki bas aǵzalı hám 
bir  bas  a
ǵzalı  dep  úlken  eki  toparǵa  bóledi.  N.S.Pospelovtıń  pikirinshe,  bul 
ekewiniń  arasında
ǵı  ayırmashılıq  baǵındırıwshı  komponent  penen  baǵınıńqı 
komponenttiń  arasında
ǵı  baylanıstıń  sıpatına  baylanıslı  boladı.  Eki  bas  aǵzalı 
gápte  ba
ǵınıńqı  komponent  pútkilley  baǵındırıwshı  komponentke  qatnaslı  bolsa, 
bir  bas  a
ǵzalı  gápte baǵınıńqı  komponent  baǵındırıwshı  komponenttiń  bir  sózine 
(yamasa sóz dizbegine) 
ǵana qatnaslı boladı da, onı tolıqtırıp otıradı.  
Keyingi jıllarǵa shekem til biliminde dánekersiz qospa gáp dánekeri túsirilgen 
qospa  gáp  retinde  qaralıp  keldi.  Sonlıqtan,  dánekersiz  qospa  gápti  izertlew  onı 
dánekerli túrleri  menen salıstırılıp, olardı teńlestiriw  menen 
ǵana sheklenip keldi. 
Rus tilinde dánekerli qospa gáp dizbekli hám ba
ǵınıńqılı bolıp bólinse, dánekersiz 
qospa gápler de usılay toparlar
ǵa bólinetuǵın boldı. Eliwinshi jıllardan baslap, rus 
til  biliminde  dánekersiz  qospa  gápti  qospa  gáptiń  ayrıqsha  qurılıslıq-semantikalıq 
toparı  retinde  qaraytuǵın  kóz-qaraslar  qáliplese  basladı.  Dánekersiz  qospa 
gáplerdiń  katarına  rus  tilinde  mınaday  gápler  kirgizilgen:  Vpechatlenie  takoe: 
rasskaz  pisali  dva  cheloveka;  Poymite  glavnoe:  bez  spetsialnogo  obrazovaniya  v 
laboratorii delat nechego; On skazal: «Pozvoni v institut»; Ya uxoju, (tak) vı dver 
zaprite; Tı menya ne provajay: ya dorogu znayu.
2
  
Qospa  gáplerdi  klassifikaciyalawda  hárbir  tildiń  yamasa  tillerdiń  hárbir 
toparınıń  grammatikalıq  kurılısındaǵı  ózgeshelikler  esapqa  alınıwı  shárt.  Sonıń 
menen  birge,  túrli  tillerdegi  qospa  gápler  boyınsha  ulıwmalıq  belgiler  hám 
uqsaslıqlar da esapqa alınıwı kerek.