Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

júriwge  bolmaydı  degen  gáptegi  o
ǵan  degen  tolıqlawıshtı  baslawısh  dep  atawǵa 
tuwra  keledi.  Sebebi,  joqarıdaǵı  anıqlamalar  boyınsha,  baslawısh  –  «gápte  oyǵa 
tiykar bolatu
ǵın aǵza», «kim yamasa ne tuwralı aytılǵandı bildiretuǵın aǵza». Al 
mısalǵa  keltirilgen  gápte  másele  oǵan  sózi  tuwralı  bolıp  tur.  Bul  mısaldaǵı 
                                                 
1
 Грамматика русского языка, часть II, синтаксис, под редакцией Л.В.Щербы, -М., 1953, стр.3. 
2
 Зиновьев В.Н. Учебник русского языка для студентов-казахов, часть II, -Алма-Ата, 1951, стр. 10.  
3
 Исаев Д. Кыргыз тилинин грамматикасы, -Фрунзе, 1955, 13-бет. 
4
 Аманжолов С., Әбилқаев А., Уйықбаев И. Қазақ тили грамматикасы. -Алматы, 1957, 10-бет. 
5
 Балақаев М. Қазақ тили грамматикасы. -Алматы, 1949, 18-бет. 

---

 
135 
logikalıq sub`ekttiń oǵan degen sóz  ekenligi ras, biraq ol grammatikalıq baslawısh 
emes. Bayanlawdıń logikalıq subektisi menen gáptiń grammatikalıq baslawıshınıń 
geyde bir-biri menen sáykes keletu
ǵın jerleri bar. Biraq hámme waqıt bunday bola 
bermeydi.  Demek,  logikalıq  subektten  grammatikalıq  baslawıshtı  durıs  ajırata 
biliw  ushın,  baslawıshqa  beriletuǵın  anıqlama  logikalıq  emes,  grammatikalıq 
anıqlama bolıwı kerek.  
Házirgi  grammatikalıq  túsinikler  menen  kategoriyalar
ǵa  logika  ilimi 
kózqarasınan  anıqlamalar  beriwdegi  qátelikler  dúzetilip,  olar
ǵa taza lingvistikalıq 
(grammatikalıq)  kóz-qarastan  anıqlamalar  berilip  júr.  Mısalı,  rus  tili 
grammatikasında  baslawıshqa  mınaday  anıqlama  berilgen:  «Podlejashim 
nazıvaetsya  nezavisimıy  chlen  predlojeniya,  kotorıy  otvechaet  na  vopros  kto?  ili 
chto?».
1
  
Tildegi  qubılıslarǵa  anıqlama  beriwde  olardıń  tillik  tábiyatı  menen  belgileri 
negizge alınıwı shárt.  
Til bilimindegi psixologiyalıq baǵıttıń wákilleri logikalıq baǵıttıń wákilleriniń 
tildegi  qubılıslarǵa  grammatikalıq  emes,  logikalıq  anıqlamalar  beriwdegi 
qáteliklerdi  sın
ǵa  ala  otırıp,  til  menen  oylawdıń  arasındaǵı  qatnas  mashqalasın 
anıqlawda  ózleri  de  qáte  jiberedi.  Mısalı,  G.Shteyntal  tillik  kategoriyalar  menen 
logikalıq  kategoriyalardı  sheklespeytuǵın  kategoriyalar  dep  tanıp,  olardıń  ara 
qatnası  sheńber  degen  túsinik  penen  qızıl  degen  túsiniktiń  ara  qatnası  menen 
birdey  dep  esaplaydı.  A.A.Potebnya  «til  bilimi,  sonıń  ishinde  grammatika, 
logika
ǵa  heshbir  jaqınlaspaydı»  dep  esaplaydı.  Til  bilimindegi  psixologiyalıq 
ba
ǵıttıń  bul  pikirleri  menen,  álbette  kelisiwge  bolmaydı.  Bunday  qáte  pikirler  til 
menen oylawdıń, tildiń qurılısı menen oylawdıń qurılısınıń óz-ara qatnası tuwralı 
problemanı izertlew obektisinen shıǵıp qalıwına alıp keledi.  
Gáp penen bayanlaw bir-biri menen tı
ǵız baylanıslı, biraq bul baylanıs - júdá 
quramalı baylanıs. Bulardıń arasındaǵı baylanıs penen ayırmashılıqtı tolıq túsiniw 
ushın,  bayanlaw  menen  gáptiń  hárqaysısına  tán  belgilerdiń  hám  olardıń 
hárqaysısınıń qurılıslıq ózgesheliklerin anıqlap alıw kerek.  
Oydıń  forması  retinde  qaralatuǵın  bayanlawda  zatqa  yamasa  onıń  belgisine 
qatnaslı  birnárse  maqullanadı  yamasa  biykarlanadı.  Usıǵan  qaray,  maqullaw 
yamasa  biykarlaw  bayanlaw
ǵa  tán  belgilerdiń  biri  retinde  qaraladı.  Bul  –  bir. 
Ekinshiden, bayanlaw – haqıyqıy yamasa jal
ǵan bayanlaw túrinde bolıwı múmkin. 
Bular – bayanlawdıń mazmunına qatnaslı belgiler.  
Bayanlawdıń  ózine  tán  logikalıq  qurılısı,  logikalıq  elementleri  bar.  Jay  gáp 
penen  aytılǵan  bayanlawdıń  qurılısında,  baylanıstı  qurılıslıq  element  retinde 
esaplama
ǵanda, eki element boladı: onıń biri – logikalıq sub`ekt (oydıń predmeti 
tuwralı túsinik), ekinshisi – logikalıq predikat (oylawǵa qatnaslı belgi haqqındaǵı 
túsinik).  Bul  túsiniklerdiń  hárqaysısı  jeke  sóz  benen  yamasa  sózlerdiń  toparı 
menen, mısalı, baslawıshtıń sintaksislik toparı  yamasa  bayanlawıshtıń  sintaksislik 
                                                 
1
 Бархударов С.Г., Крючков С.Е. Учебник русского языка, часть II, синтаксис, -М., 1961, стр. 10. 

---

 
136 
toparı  menen  beriliwi  múmkin.  Mısalı,  Til  degenimiz  qatnas  quralı  degen 
bayanlawda mınaday logikalıq elementler bar: til – logikalıq subekt, qatnas quralı 
–  logikalıq  subekt  (degenimiz  -  baylanıs);  russha  gáp  penen  aytılǵan  mına  bir 
pikirdi  tallap  kóreyik:  Slux  obo  mne  proydet  po  vsey  Rusi  velikoy  (Pushkin).  Bul 
pikirdiń  logikalıq  subektisi  –  «slux  obo  mne»,  logikalıq  predikatı  –  «proydet  po