Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Teksttiń dúzilisi hám komponentleri. Tekst anlatılıw formasına, mazmunına 
hám  grammatikasına  ajıraladı.  Ańlatılıw  forması  degende  tekstlerdiń  seslerden 
dúziliwi  hám  belgili  bir  melodikalıq  pauza  menen  ajıralıp  turıwı  túsiniledi. 
Teksttiń mazmunı degende hár qanday tekst tiykarında
ǵı xabar túsiniledi. Teksttiń 
bul eki tárepi (ańlatılıw forması hám mazmunı) bir-biri menen tı
ǵız baylanıp, bir-
birin payda etedi. Olardı bir-birinen ajıratıwǵa bolmaydı. Al grammatikası degende 
tekstti  dúziwshi  birliklerdiń,  ya
ǵnıy gáplerdiń bir-biri menen baylanısıw quralları 
túsiniledi. 
Teksttiń  pútinligin  támiyinleytu
ǵın  nárse  onıń  tiykarında  turǵan  ideya  bolıp 
esaplanadı.  Bunı  makrotema  dep  belgilew  múmkin.  Makrotemalar  bir  qansha 
mikrtemalardan dúziledi. Mikrotemalar gápler yamasa olardıń dizbeginen dúziledi. 
Olar  teksttiń  tiykar
ǵı  ideyası  arqalı  bir-biri  menen  baylanısqan  boladı.  Tekstti 
dúziwshi  birlikler  arasında
ǵı  baylanıs  presuppoziciya  hám  implikaciya  sıyaqlı 
qatnaslar arqalı iske asadı. Hár bir jańa gáp aldıńǵı gápti tolıqtırıp hám jańa gáptiń 
payda bolıwına tiykar jaratadı. Bul qubılıs presuppoziciya yamasa implikaciya dep 
ataladı.  
Tekst  bir  sózden,  sóz  dizbeginen,  bir  gápten  turıwı  múmkin.  Eger  tekst  bir 
sózden  tursa, ol bir  komponentli  tekst  dep  ataladı. Bu
ǵan kórkem shıǵarmalardıń 
atları  mısal  bola  aladı:  «Táǵdir»,  «Xalqabad»,  «Qaraqalpaqnama»,  «Túlkishek», 
                                                 
1
 Галперин И. Текст как обйект лингвистишеского исследования. -М., «Наука», 1981, 20-бет  
2
 Қилишев Е. Матннинг лингвистик таҳлили. -Бухара, 2000, 5-бет.
 

---

 
142 
«Balam»    Sóz  dizbekleri  arqalı  bildirilgen  tekstler  eki  komponentli  hám  kóp 
komponentli  tekstlerge  bólinedi.  Eki  komponentli  tekstlerge  «Duzlı  samallar», 
«Jetimniń  júregi»,  «Jarǵanat  penen  aytıs»,  «Altın  júzik»    mısal  bola  aladı.  Kóp 
komponentli  tekstlerge  «O    dúnyadaǵı  atama  xatlar»,    «Jeti  jurtqa  sayaxat», 
«Teńizdi toltırǵan egiz batırlar»  mısal boladı. Demek, sóz dizbeklerinen bolǵan 
eki hám kóp komponentli tekstler kórkem shı
ǵarmalardıń atamaları boladı. 
Gáp arqalı bildiriletu
ǵın tekstlerge tómendegiler mısal boladı: «Ózbekistan – 
keleshegi ullı mámleket», «Aral jasawı tiyis», «Bul dúnyanıń kórki – adam balası», 
«Perzent  –  shańaraq  quwanıshı»    Bular  bir  komponentli  tekstler.  Sebebi  teksttiń 
ishindegi gáp bir komponent dep sanaladı. 
Ádette  úlken  tekstler  bir  neshe  gáplerden  dúziledi.  Sonlıqtan  gáp  teksttiń 
tiykar
ǵı komponenti bolıp esaplanadı. «Jaqsı menen jaman adamdı bil, ekewine de 
doslıq  qıl,  jaqsılarǵa  kewil  menen,  jamanlarǵa  til  ushı  menen  doslıq  qıl.  Sonıń 
menen bul eki taypa sa
ǵan doslıq penen qaraydı, sebebi adamnıń qájeti tek dosqa 
ǵana  túspeydi,  adamnıń  jumısı  zárúrlikten  jamanlarǵa  da  túsip  qalatuǵın  waqıt 
bolıp  qaladı.  Demek,  bul  eki  taypanıń  da  doslıǵın  ózińe  qaratıp  al» 
(«Qawısnama»).  Bul  keltirilgen  tekst  úsh  komponentli  dep  esaplanadı.  Teksttegi 
gápler mazmunlıq hám sintaksislik jaqtan tı
ǵız baylanıslı. Usı ózgesheligin esapqa 
alıp ayırım ilimpazlar tekstti «baylanıslı sóylew» dep te ataydı.