Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 

---

 
139 
Tekst sintaksisi 
Tekst  haqqında  uluwma  túsinik.  Sintaksis  tiykarınan  gáp  haqqında
ǵı 
táliymat  bolıp  esaplanadı.  Hár  bir  gáp  tamamlan
ǵan  pikirdi  bildiredi,  biraq  onıń 
tamamlan
ǵan  pikirdi  bildiriwi  salıstırmalı  boladı.  Sebebi  ayırım  gáplerdiń 
mazmunı  jeke  alınǵanda  anıq  hám  tolıq  bolmaydı.  Olar  sóylewde  basqa  gápler 
menen  mazmunlıq  jaqtan  baylanıslı  boladı.  Mısalı:  «...Qashanlardur  sahrada 
qaraqalpaqlardıń  qalası  Aydos  qala  qurıldı.  Durıs,  onıń  diywalları  biyik  bolıp 
kóterilmedi,  izinen  saray  hám  meshitler  qurılma
ǵan  bola  qoysın,  biraq 
qaraqalpaqtıń  úlken  biyi  Aydos  oǵan  úlken  úmit  bayladı.  Ol  qaraqalpaqlardıń 
shashılıp júrgen urıwların biriktirip, usı qala qaraqalpaq xanlıǵı boladı dep árman 
etti» (M. Lomunova «Áyyemgi sahra sırı»). 
 Bul  úsh  gáptiń  mazmunın  dıqqat  penen  úyrenip  qara
ǵanımızda  olardıń  bir-
biri  menen  tıǵız  baylanıslı  ekenin  bilemiz.  Qanday  da  bir  temada  jazılǵan 
shıǵarmanı  alsaq,  ondaǵı  mazmun  tolıqlıǵı  pútin  tekstten  túsiniledi.    Usıǵan 
baylanıslı  rus  til  biliminde  ótken  ásirdiń  30-jıllarınan  baslap-aq  gáplerdiń 
mazmunlıq  tárepten  óz  ara  baylanısın,  pikirdiń  juwmaqlan
ǵanı  bir  pútin  tekstten 
ańlatılıwı  haqqında  ilimiy  pikirler  payda  boldı.  Bu
ǵan  mısal  retinde 
A.M.Peshkovskiydiń  tómendegi  pikirdi  keltiremiz:  «Biz  «fraza»  degende  neshe 
gápten  turıwınan 
ǵárezsiz  sóylewdiń  bóliniwshi  pauza  menen  ajıralǵan  barlıq 
bóleklerin túsinemiz».
1
 
Bunnan  A.M.Peshkovskiy  házir  tekst  dep  atalatu
ǵın  birlikti  «fraza»  termini 
menen  ata
ǵanı,  onı  sóylewdiń  bólegi  dep  esaplaǵanı  málim  boladı.  Bul  pikir  tek 
rus til ilimi ushın emes, al basqa tillerde de tekstti izertlewde úlken teoriyalıq hám 
ámeliy áhmiyetke iye boladı. Óytkeni, tekst – uluwmalıq sıpatqa iye birlik. Usıǵan 
baylanıslı tekst sońǵı waqıtları hár qıylı tillerdiń materialları tiykarında keń túrde 
úyrenilmekte.  Tekstti  arnawlı  izertleytuǵın  til  biliminiń  jańa  tarawı  –  «Tekst 
lingvistikası» qáliplespekte. Durıs, tekstti elege shekem hár qıylı atamalar menen 
ataw, onı til biliminiń qanday tarawında úyreniw kerekligi haqqında túrli pikirler 
bar.  Máselen,  tekst  «fraza»,  «quramalı  sintaksislik  pútinlik»,  «abzac»    atamalar 
menen  ataldı.  Olardı  úyreniwdi  ayırımlar  til  biliminiń  jańa  tarawında  –  test 
lingvistikasında  úyreniwdi  usınıs  ece,  ekinshiler  stilistika  tarawında,  úshinshiler 
sintaksistiń  tekst  sintaksisi bóliminde  úyreniwdi usınadı. Solay  da  soń
ǵı waqıtları 
kópshilik  tárepinen  tildegi  eń  úlken  birlik  tekst,  onı  úyrenetu
ǵın  tarawdı  tekst 
lingvistikası dep ataw qabıl etilmekte.  
Rus til biliminde 1920-jıllardan baslap tekst ayırıqsha úyrenile basladı. 1924-
jılı  Moskvada  «Tekst  lingvistikası»  («Lingvistika  teksta»)  atamasında  ilimiy 
konferenciya shólkemlestirilip, onda tekstti úyreniwdiń principleri, túrleri, tiykar
ǵı 
belgileri anıqlandı. Usıǵan baylanıslı tekst haqqında kólemli maqalalardan baslap, 
qollanbalar hám monografiyalar jazıl
ǵan. 
                                                 
1
 Peshovskiy A.M. Russkiy sintaksis v naushnom osvesheniy. izd. 7
e 
, -M., 1956, 460-bet. 

---

 
140 
Ózbek  til  biliminde  de  tekstti  úyreniw  ótken  ásirdiń  80-jıllarınan  baslandı. 
1980-jılı 
Tashkentte 
ótkerilgen 
tyurkologlardıń 
Pútkil 
Awqamlıq 
konferenciyasında 
Ǵ.Abdiraxmanov  «Tekst  teoriyası»  degen  temada  bayanat 
penen  basla
ǵan  is,  búgin  ózbek  til  biliminiń  «Matn  tilshunosligi»  tarawınıń 
qáliplesiwine  alıp  keldi.  Tekst  ózbek  tili  materialları  tiykarında  N.Turniyazov, 
B.Yoldashev,  B.Orınbaev,  E.Qılıshev,  M.Hakimov,  N.Uluqov,  A.Mamajanov, 
M.Yóldashev  miynetlerinde hár tárepleme úyrenildi. 
Qaraqalpaq til biliminde tekst ele arnawlı izertlewdiń obekti bol
ǵan joq. 1992-
jılı jarıq kórgen akademiyalıq ilimiy grammatikada da tekst uluwma sóz etilmedi. 
Biraq onda: «…biziń sóylewimizdiń yamasa pikir alısıwımızdıń ózi izbe-iz belgili 
bir  logikalıq  tártipte  qurılǵan  gáplerdiń  jáminen  dúziledi.  Sóylesiwimiz  uzaq 
yamasa  qısqa  bolıp  keledi.  Eger  de  sóylesiwimiz  uzaq  bolsa,  ol  bir  neshe 
gáplerden,  al  qısqa  bolsa,  ol  az  sanda
ǵı  gáplerden  turadı»
1
  -degen  pikir 
aytılǵan.1996-jılı joqarı oqıw orınlarınıń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı  bóliminiń 
studentlerine arnal
ǵan sabaqlıqta
2
 tekst sintaksistiń joqarı birligi ekeni, onıń gápten 
ayırmashılıǵı haqqında qısqasha túsinik berilgen. 
Tekstke  toqtamastan  aldın  til  hám  sóylew,  til  birligi  hám  sóylew  birligi 
máselelerine anıqlıq kiritiwge talap etiledi. 
Shveycariyalı  belgili  ilimpaz  Ferdinand  de  Sossyur  tildiń  quramalı  sistema 
ekenin  birinshilerden  bolıp  ilimiy  jaqtan  dálillep  bergen  edi.  Onıń  lingvistikalıq 
kózqarasında
ǵı  taǵı  bir  áhmiyetli  másele  «til  hám  sóylew»  dixotomiyası  bolıp 
esaplanadı.    Ol  til  hám  sóylewdi  tek  bir-biri  menen  tı
ǵız  baylanıslı  qubılıslar 
sıpatında ǵana emes, al bir-birine qarama - qarsı qubılıslar sıpatında da túsindiredi. 
Olardıń  óz  ara  tıǵız  baylanısı  tilsiz  sóylewdiń  hám  kerisinshe  sóylewsiz  tildiń 
payda bola almawında kórinedi.   Sonıń menen birge til menen sóylewdiń qarama-
qarsılıǵı  tildiń  ulumalıǵında,  jámiyet  aǵzalarınıń  sanasında  tayar,  májbúriy 
bolıwında, al sóylewdiń jekeliginde, fizikalıq formaǵa iye bolıwında kórinedi. 
Usıǵan  sáykes  til  birligi  hám  sóylew  birligi  túsinikleri  kelip  shıǵadı.  Til 
birliklerine tómendegidey talaplar qoyıladı: birinshiden, tómengi basqısh birlikleri 
joqarı  basqısh  birlikleriniń  jasalıwında  qatnasıwı  kerek;  ekinshiden,  tómengi 
basqısh birliginde payda bolǵan omonimiya qubılısı joqarı basqıshta qollanılǵanda 
saplastırılıwı  tiyis;  úshinshiden,  sóylew  hám  til  kórinislerine  iye  bolıwı  tiyis; 
tórtinshiden, olar hámme tiller ushın bir qıylı, universal bolıwı kerek. 
Til  birliklerine  fonema,  morfema,  leksema,  qálip  (model),  al  olardıń 
sóylewdegi kórinisleri ses, morf, sóz, sóz dizbegi, gáp, tekst boladı.  
Tekst  ayırıqsha  sóylew  birligi,  tekst  lingvistikası  dep  atalatuǵın  tarawdıń 
tiykar
ǵı obekti bolıp esaplanadı. Tekstke berilgen anıqlamalar hár qıylı. Máselen, 
rus  til  biliminde  tekstti  arnawlı  izertlegen  I.  Galperin  teksttiń  qanday  da 
juwmaqlan
ǵan  xabardı  bildiretuǵını,  ádebiy  tilde  qáliplesken  xabardı  bildiriwdiń 
shólkemlesken  abstrakt    formaları  hám  ózine  tán  distinkt  belgileri  menen 
                                                 
1
 Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tilinin’ grammatikası. Sintaksis. -No’kis, 1992, 99-bet.  
2
 Ha’zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. -No’kis, 1996, 6-8-betler.  

---

 
141 
sıpatlanatuǵın birlik ekenin, onıń maǵluwmat beriw, bóliniw, kogeziya, kontinium, 
bólekler  avtosemantiyası,  retrospekciya  hám  prospekciya,  modallıq,  integraciya 
hám  tamamlan
ǵanlıq  sıyaqlı  segiz  kategoriyasın  kórsetedi.
1
  E.Qilishev:  «Tekst 

 
hámme elementleri óz ara tı
ǵız baylanısta bolǵan hám avtor kóz-qarasınan belgili 
bir  maqsetke  ba
ǵdarlanǵan  nominativlik-estetikalıq  xabardı  ańlatıwshı  qospalı 
qurılma»,- dep anıqlama beredi.
2
   
Anıqlamalar  teksttiń  kóbirek  qaysı  tárepine  dıqqat  awdarıwǵa  baylanıslı. 
Tekst sóylew procesiniń ónimi bolıp, juwmaqlan
ǵan oy-pikirdi bildiretuǵın birlik. 
Ol  úzil-kesil  tamamlan
ǵan  oydı  bildiredi.  Biz  joqarıda  gáp  te  tamamlanǵan  oy-
pikirdi  bildiredi  degen  edik.  Tekstti  juwmaqlan
ǵan  oydı  bildiretuǵın  sintaksislik 
birlik    dep  esaplaw  múmkin.  Sonda  tamamlan
ǵanlıq  gápke,  juwmaqlanǵanlıq 
tekstke tán belgi boladı.  
Tekst  -  óz  ara  tı
ǵız  baylanıslı  pikirler  jıyındısı.  I.  Galperin  tárepinen 
kórsetilgen  grammatikalıq  kategoriyaları  arqalı  tekst  júzege  shı
ǵadı.  Onıń 
ma
ǵluwmat  beriw  kategoriyası  tábiyattı,  qubılıstı,  is-háreketti  ańlatıw,  olar 
boyınsha  pikirlewdi  ańlatadı.  Integraciya  kategoriyası  tekst  birlikleri  arasında
ǵı 
baylanıs,  ǵárezlilik  degen  qatnaslardı  ańlatadı.  Retrospekciya      kategoriyası 
bildirilip  atırǵan  waqıya  hám  qubılıslardıń  izbe-iz  bayanlanıwın  bildiredi. 
Kogeziya  kategoriyası  tekst  bólimleri  arasındaǵı  baylanıslardıń  leksikalıq, 
grammatikalıq hám semantikalıq qurallar menen ámelge asırılıwın ańlatadı.