Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
 
 
 
III. BÓLIM. SÓZ DIZBEGI HÁM GÁPTIŃ QURÍLÍSÍ 
SÓZ DIZBEGI HÁM ONÍŃ DÚZILISI 
Sóz dizbegine tán baslı belgiler hám onıń ózine uqsas basqa  
qubılıslardan ayırmashılıqları 
 
Grammatikanıń  sintaksis  tarawınıń  úyrenetuǵın  tiykarǵı  máseleleri:  sóz 
dizbegi hám gáp, olardıń qurılısı menen túrleri, sóz dizbegi hám gáptegi sózlerdiń 
baylanısıw  usılları  menen  formaları.  Bul  máselelerdi  jeke  bir  tilge  qatnaslı  hár 

---

 
113 
tárepleme  tolıq  úyreniw  grammatikanıń  ulıwma  teoriyasınıń  xızmetine  emes,  al 
jeke  bir  tildiń  grammatikasınıń  (onıń  sintaksis  tarawınıń)  xızmetine  kiretu
ǵınlıǵı 
eskertilip,  bul kitapta  onıń aldına qoyǵan maqseti menen wazıypasına karay, sóz 
dizbegi  menen  gápke  tán  baslı  belgiler,  olardıń  qurılısı  menen  lingvistikalıq 
tábiyatına qatnaslı ulıwma teoriyalıq máseleler sóz etiledi.  
Sintaksislik  birlik  retinde  qaralatu
ǵın  sóz  dizbeginiń  lingvistikalıq  tábiyatın 
anıqlap,  oǵan  anıqlama  beriw  ushın,  birinshiden,  sóz  dizbegi  ózi  menen  uqsas 
qubılıslardan, atap aytqanda, qospa sózden, ulıwma sózlerdiń dizbeginen (atawısh 
sóz  benen  kómekshi  sózdiń  dizbegi),  frazeologiyalıq  sóz  dizbeginen  hám  gápten 
ajıratıw, ekinshiden, sóz dizbegine tán baslı belgilerdi anıqlap alıw shárt. 
Sóz  dizbegi  -  mánilik  jaqtan  da,  grammatikalıq  jaqtan  da  óz-ara  baylanısta, 
birgelikte  bolatu
ǵın,  tolıq  mánili  keminde  eki  sózdiń  dizbegi.  Sóz  dizbeginiń 
sıńarlarınıń  arasındaǵı  baylanıs  sózdiń  bólekleriniń  arasındaǵı  baylanıstan 
ana
ǵurlım  erkinirek  boladı.  Biraq,  bul  erkinlik  sóz  dizbeginiń  mánilik  hám 
sintaksislik  pútinligin  buzbawı  kerek.  Mısalı,  sóz  dizbeginiń  sıńarlarınıń  arasında 
uzaq  úzilis  (irkinish)  bolsa  yamasa  sıńarlardıń  arasına  birneshe  sózler  kirse,  sóz 
dizbeginiń birligi, tutaslı
ǵı buzılıwı múmkin. Sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasında 
da, sózdiń (meyli jeke sóz bolsın, meyli qospa sóz bolsın) bólshekleriniń arısında 
da  baylanıs  bar,  biraq  sózdiń  (sonıń  ishinde  qospa  sózdiń  de)  bólshekleriniń 
arasındaǵı baylanıs sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasındaǵı baylanıstan kúshli hám 
bekkem  boladı.  Sonlıqtan,  jeke  sóz  de,  qospa  sóz  de  sóylew  waqtında  jasalmay, 
tayar  birlik  sıpatında  sóz  dizbegi  yamasa  gáptiń  quramına  erkin  kirse,  al 
sintaksislik  sóz  dizbegi  belgili  bir  úlgiler,  formulalar  boyınsha  sóylew  waqtında 
jasaladı. Sonıń ushın, onıń quramındaǵı sıńarlar ıńǵayına qaray basqa bir sıńarlar 
menen awmastırıla aladı.  
Sóz (sonıń ishinde qospa sóz) – zat penen qubılıstıń, sapa menen belginiń, is-
hárekettiń  turaqlı ataması. Sózler zattı, qubılıstı, sapa-belgini yamasa is-háreketti 
ata
ǵanda,  olardı bir-birine  baylanıssız, qarım-qatnassız,  jeke,  dara halında  ataydı. 
Mısalı, at, aǵash, japıraq degen sózler zatlardıń jeke, dara atamaları bolsa, biyik, 
jasıl degen sózler sapa menen belginiń jeke, dara ataması, kesiw, orıw, jıynaw is-
hárekettiń  atları.  Bul  sózler  bir-birine  baylanıssız,  jeke,  dara  atamalar  retinde 
túsiniledi hám nominativlik xızmet atqaradı. Sóz dizbegi de zattı, is-hárketti atap, 
nominativlik  xızmet  atqara  aladı.  Biraq  sóz  dizbegi  zattı  yamasa  is-háreketti 
ata
ǵanda, olardı jeke, dara halında emes, óz-ara baylanısta, qarım-qatnasta ataydı. 
Ya
ǵnıy,  sóz  dizbeginde  zat,  sapa-belgi,  is-háreket  atalǵanda,  bir-biri  menen 
baylanısta,  qarım-qatnasta  ataladı.  Mısalı,  júyrik  at,  jasıl  japıraq  degen  sóz 
dizbeklerinde zatlar ózleriniń sapa-belgileri menen tı
ǵız qarım-qatnasta, baylanısta 
atalsa, xat jazıw, kitap oqıw degen sóz dizbeklerinde zatlar is-háreket penen qarım-
qatnasta, baylanısta atalǵan. Sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń biri sapa-belgini yamasa 
is-háreketti  bildiriw  qásiyetinen  ayrılsa,  onday  dizbek  sóz  dizbegi  emes,  qospa 
sózge aylanadı.  Mısalı, kók shay, sarı may sıyaqlı qospa sózlerdiń aldıń
ǵı sınarları  
(kók, sarı) soń
ǵı sınarlarınıń (shay, may) sapasın da, qásiyetin de bildirmeydi, jeke 

---

 
114 
mánisinen  ayrıladı.  Qospa  sózler  sózlerdiń  dizbeginen  jasal
ǵanda,  sıńarlarınıń 
arasında 
anıqlawısh+anıqlanıwshı, 
tolıqlawısh+tolıqlanıwshı, 
pısıqlawısh+pısıqlanıwshı  qatnaslar  joǵalıp,  qospa  sóz  bir  pútin  sóz  retinde 
túsinilse, sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń arasında
ǵı sintaksislik qatnaslar saqlanıp, ol 
sıńarlar birin-biri anıqlaytuǵın, tolıqtıratuǵın yamasa pısıqlaytuǵın sıńarlar retinde 
xızmet  atqaradı.  Demek,  sóz  dizbeginiń  hár  bir  sıńarı  mánilik  qásiyetin  de, 
sintaksislik  qásiyetin  de  saqlaydı.  Qospa  sózdiń  hárbir  sıńarı  gáptiń  óz  aldına  bir 
a
ǵzası emes, tutasqan halında bir aǵza xızmet atqarsa, erkin sóz dizbekleriniń hár 
bir sıńarı sintaksislik qásiyetin saqlap gápte hár túrli aǵza xızmetin atqara aladı.  
Sózlerdiń  tilde  atama  xızmetin  atqarıp,  tildiń  nominativlik  qurallarınıń 
qatarına  kirgeni  sıyaqlı,  sóz  dizbekleri  de  zatlardıń,  sapa-belgilerdiń,  is-
háreketlerdiń  atamaları  retinde  qollanılıp, tildiń  nominativlik  qurallarınıń  qatarına 
jatadı.  Grammatikalıq  hám  mánilik  birlikte  bolatuǵın  sóz  dizbegi  «qospa  túsinik 
bol
ǵanı  menen,  biraq  bir  túsinikti  bildiredi  hám  onı  belgilewshi  retinde  xızmet 
atqara aladı. Ol (sóz dizbegi – K.A.) – frazeologiyalıq birliktiń erkin ekvivalenti»,
1
 
al frazeologiyalıq birlik mánilik jaqtan sózdiń ekvivalenti bola aladı.  
Sóz  dizbegi  gáptiń  quramında  qollanıl
ǵanda  ǵana  hám  tek  gáp  arqalı  tilde 
kommunikativlik  xızmet  atqara  aladı.  Sonlıqtan,  sóz  dizbekleri  gáp  quramında 
onıń  qurılıslıq  elementleri  retinde  úyreniledi.  Ekinshi  jaǵınan,  sóz  dizbeklerin 
gápten tısqarı, «qospa atamalardıń hár túrli túrleri retinde de» izertlewge boladı.
2
   
Akad.  V.V.Vinogradov  sóz  dizbekleriniń  tildiń  nominativlik  hám 
kommunikativlik  qurallarınıń  qatarına  kiretuǵınlıǵı  tuwralı  bılay  deydi:  «Gáptiń 
quramında ǵana hám gáp arqalı sóz dizbekleri tildiń kommunikativlik qurallarınıń 
qatarına  kire  aladı.  Gápten  tısqarı,  tek  soǵan  kerekli  qurılıs  materialı  retinde 
qaralatu
ǵın sóz dizbekleri sózler sıyaqlı boladı da, tildiń nominativlik qurallarınıń 
qatarına,  zatlardı,  qubılıslardı,  is-háreketlerdi  belgilew  qurallarınıń  qatarına 
kiredi».
3
 Sózlerdiń sóz shaqaplarına ajıratılatu
ǵınlıǵı sıyaqlı, sóz dizbekleri de sóz 
shaqaplarına,  mısalı,  atawısh  sóz  dizbekleri  (substantivli  hám  ad`ektivli  sóz 
dizbekleri), feyil sóz dizbekleri  bolıp bólinedi.  
Sóz  hám  erkin  sóz  dizbegi  nominativlik  qurallardıń  qatarına  kirgeni  menen, 
bul  ekewiniń  nominativlik  sıpatı  birdey  emes.  Birinshiden,  sóz  dara  u
ǵımnıń 
ataması bolsa, erkin sóz dizbegi keminde eki uǵımnıń, biraq bir-birine qatnaslı, óz-
ara  baylanıslı  u
ǵımlardıń  ataması,
4
  ekinshiden,  sóz  zattı,  qubılıstı,  sapa-belgini 
yamasa  is-háreketti  bir-birine  qarım-qatnassız,  jeke-dara  halında  atasa,  erkin  sóz 
dizbegi olardı bir-biri menen baylanıslı ataydı, úshinshiden, sóz sóylew waqtında 
                                                 
1
 Сб. «Вопросы синтаксиса современного русского языка». -М.. 1950, стр. 42. 
2
  Прокопович  Н.Н.  Словосочетание  в  современном  русском  литературном  языке.  Изд. 
«Просвещение», -М., 1966, стр. 51. 
3
 Виноградов В.В. Вопросы изучения словосочетаний. «Вопросы языкознания», 1954, №-3, стр.3. 
4
 
Тилде  аўыл  хожалығы,  мал  шарўашылығы  сыяқлы  терминологиялық  сыпаттағы  лексикалық 
бирликлер  бар.  Бундай  лексикалық  бирлик  бир  тутас  қоспа  уғымды  билдиреди,  олар  синтаксислик  сөз 
дизбеклери  қатарына  кирмейди.  Бул  бойынша  мына  әдебиятларды  қараңыз:  Шанский  Н.М.  Фразеология 
современного русского языка. Изд. «Высшая школа»,  -М., 1969, стр. 86-87; Чернышева И.И. Фразеология 
современного немецкого языка. Изд. «Высшая школа», -М., 1969, стр. 32.    

---

 
115 
tilde burınnan bar, qáliplesken, tayar turǵan atama bolsa, erkin sóz dizbegi sóylew 
waqtında  tolıq  mánili  sózlerdiń  dizbeginen  jasalatuǵın,  olardıń  mánilik  hám 
grammatikalıq birliginen payda bolatuǵın dizbekler sıpatında túsiniledi, yaǵnıy sóz 
dizbekleri  nominativlik  sıpatqa  burınnan  tayar  turǵan  birlikler  retinde  emes, 
sózlerdiń tildiń grammatikalıq nızamları boyınsha dizbeklesiwi arqalı iye boladı.  
Til  iliminde  erkin  sóz  dizbekleri  «gáptiń  quramında  hám  gáp  arqalı»  tildiń 
kommunikativlik  qurallarınıń  qatarına  kiredi  degen  pikir  bar.  Sóz  dizbegi  gáptiń 
kuramında belgili bir zattı yamasa belgili bir sapanı atap ǵana qoymaydı, sózlerdiń 
bir-biri menen baylanısıwınıń sintaksislik quralları arqalı zattıń atı menen sapanıń 
atı  dizbekleskende,  zat  belgili  bir  sapanı  iyelewshi  retinde  sıpatlanadı,  olardıń 
dizbeginen  jasal
ǵan  sóz  dizbekleri  sol  zat  tuwralı  belgili  bir  xabar  (informaciya) 
retinde tanıladı
1
. Mısalı, Ol qızıl kóylek kiyip keldi degen gápte qızıl kóylek degen 
sóz 
dizbeginiń 
usınday  sıpatı  bar.  «Sóz  dizbekleriniń  kópshiliginde 
kommunikaciya  ba
ǵıtı  birew,  ol  –  zatlar,  qubılıslar,  processler    tuwralı  tıńlawshı 
yaki  oqıwshıǵa  burınnan  belgili  bolǵanlardı  anıqlastırıw».
2
  Izertlewshiler  sóz 
dizbeginiń  usı  atal
ǵan  kommunikativlik  sıpatın  ayta  kelip  hám  onı  gápti 
sıpatlaytuǵın ulıwma kommunikativlilikten ajıratıwdıń kerekligin esapqa ala otırıp, 
sóz dizbeginiń kommunikativliligin jartılay kommunikativlilik dep atasa, onıń bul 
qásiyetiniń gáp quramında 
ǵana tolıq kórine alatuǵınlıǵın eskertip jáne onı gápke 
tán  absalyutli  yamasa  tolıq  kommunikativlilikten  ajıratıw  ushın  shártli 
kommunikativlilik  dep  ataydı.
3
  Sóz  dizbegi  usı  atal
ǵan  jartılay  (shártli) 
kommunikativlilik  belgisi  boyınsha  sózden  de  (sóz  ózliginen  kommunikativlilik 
qásiyetke  iye  bola  almaydı),  gápten  de    (gáp  ulıwma,  absolyutli  yamasa  tolıq 
kommunikativlilik  qásiyetleri  menen  sıpatlanadı),  leksikalıq  turaqlı  sóz 
dizbeklerinen de, tolıq mánili sóz hám kómekshi sózdiń dizbeginen de ajıratıladı.  
Sintaksislik  sóz  dizbegi  -  sózlerdiń  emin-erkin  dizbeklesiwinen  jasalatu
ǵın 
dizbekler,  ya
ǵnıy  erkin  sóz  dizbekleri.  Erkin  sóz  dizbekleri  qurılısı  jaǵınan 
frazeologiyalıq dizbekler menen uqsas keledi. Erkin sóz dizbekleri frazeologiyalıq 
birliklerdiń  kóplegen  túrleriniń  jasalıwına  tiykar  boladı.  Ya
ǵnıy,  frazeologiyalıq 
birliklerdiń  ishinde  erkin  sóz  dizbeginiń  qurılısı,  úlgisi  boyınsha  jasal
ǵanları 
ushırasadı. Bunı mına mısallardı salıstırıwdan kóriwge boladı: shalqasınan jatıw –