1. Ko’ller h’aqqında ulıwma mag’lıwmatlar Ko’ller geografiyası Ko’llerdi genezisi boyınsha klassifikatsiyası

10-Tema: Ko’ller, geografiyası, genezisi, morfometrik

ko’rsetkishleri

Reje:

1. Ko’ller h’aqqında ulıwma mag’lıwmatlar

2. Ko’ller geografiyası

3. Ko’llerdi genezisi boyınsha klassifikatsiyası

4. Ko’ller morfologiyası h’a’m morfometriyası

Ko’ller h’aqqında ulıwma mag’lıwmatlar

Ko’ller tu’sinigi h’aqqında. Ko’ller bir – birinen payda bolıwı, jaylasıwı ornı, forması, o’lshemleri, gidrologik rejimi h’a’m basqa bir qansha qa’siyetleri menen parıqlanadı. Jer ju’zinde bir – birine uqsas bolg’an ko’ller ushıramaydı.

Ko’l dep qabıl qılınatug’ın suw basseynleri to’mendegi sha’rtlerge juwap berewi kerek:

1. jalg’ız yamasa o’z-ara tutasıp ketken bir neshe batıqlar suw menen tolg’an (bazı jeri suw menen tolg’an) bolıwı;

2. okean, ten’izlerden belgili uzaqda jaylasqanlıg’ı;

3. suw basseyni h’a’m onı quramındag’ı azg’ana suw, bir bo’legi bir tu’r suw qa’ddine iye bolıwı;

4. ko’lge qosılatug’ın suw mug’darı ondag’ı suw ko’lemine qarag’anda kishkine, yag’nıy suw almasıwı a’sten bolıwı;

5. basseyndegi ag’ıs tezligi muallaq oqiziqlar sho’gindi darejede kishkine bolıwı;

6. ortasha suw qa’ddinde onın’ suw ju’zi maydanı 0,01 km.kv dan yamasa uzınlıg’ı 200 m den u’lken bolıwı;

7. basseynin’ shıqırlıg’ı tolqın payda qıla alıw da’rejesindegi qıymatında h’a’m ol qırg’aqlardı juwa alatug’ın ku’shge iye bolıw lazım.

Ko’l batıg’ı h’a’m onın’ bo’limleri. Ko’l batıg’ı jerdin’ ishki (endogen) yamasa sırtqı (ekzogen) ku’shleri ta’sirinde payda boladı. Ko’l batıg’ı suwg’a tolıw protsessi bolsa ta’biiy – geografik sharayatına baylanıslı bolıp, jawınlar, da’ryalar h’a’m jer astı suwları toplanıwı esabına o’tedi. Demek, jer sırtında tu’rli protsessler na’tiyjesinde payda bolg’an h’a’m suw toplanatug’ın shuqırlıq ko’l batıg’ı dep ataymız.

Ko’l batıg’ı ko’ldin’ qırg’aq jatqızıqları, ko’l kesası bo’limleri parıqlanadı. Ko’ldin’ qırg’aq jatqızıqları joqarıdag’ı ko’l batıg’ı qası menen, to’mende bolsa ko’l kesasının’ jag’a sızıg’ı menen shegaralanadı.

Ko’l batıg’ı en’ u’lken su’w qa’ddi ko’teriletug’ın h’a’m tolqınlar ta’sirinde bolatug’ın shegaradan to’mende jaylasqan bo’limi ko’l kesası boladı. Ko’l kesasında qırg’aq aldı h’a’m shuqır (ko’l tu’bi) oblastları parıqlanadı.

Ko’l kesasının’ qırg’aq aldı oblastı ko’l tu’bine tolqınlar ta’siri sezilip turatug’ın shuqırlarg’a shekem tarqaladı h’am o’z na’wbetinde qırg’aq boyı – litoral h’a’m qırg’aqqa jaqın sayızlı – sublitoral lardan ibarat boladı.

Ko’l kesasının’ qırg’aq aldı oblastınan jaylasqan bo’limi ko’l tu’bi – profundal dep ataladı.

Ko’l tu’binde ju’zdegi tolqınlar ta’siri sezilmeydi, jaqtılıq og’an shekem jetip kelmeydi. Ko’l payda bolg’an waqıttan baslap ondag’ı suw massaları menen ko’l kesası h’a’m ko’ldi orap turg’an qorshalıq ortasındag’ı o’z-ara baylanıslar ju’zege keledi. Sol baylanıslar sebebli ko’l o’zine say bolg’an rawajlang’an sharayatına iye boladı. Bul rawajlanıwdın’ ayırım bo’limleri tolqınlar ta’sirinde qırg’aqlardın’ jemiriliwinde –abraziyada, jemiriliw na’tiyjesinde ko’ldin’ qırg’aqqa jaqın bo’liminde jatqızıqlar sıpatında toplanıp, suw astı qırg’aq terrasasını payda qılıwında, kolge kelip quyılatug’ın da’ryalardın’ ılaylı ag’ızıqların alıp keliwi h’a’m olardın’ sho’giwinde h’a’m basqa protsesslerde o’z ko’rinisin tabadı.

Ko’ller geografiyası

Jer ju’zinde ko’ller tegis emes jaylasqan. Ko’llerdin’ ko’pshiligi materiklerdin’ arqa bo’limlerinde yamasa tawlı territoriyalarda ushıraydı. Materiklerdin’ arqa bo’limlerinde jaylasqan ma’mleketler (Kanada, AQShtın’ arqa bo’limi, Skandinaviya yarım aralı ma’mleketleri, Rossiya) territoriya ko’ller sanının’ esapsız ko’pligi menen ajralıp turadı.

YuNESKO mag’lawmatlar boyınsha Jer ju’zinde suw maydanı 3000 km.kv dan u’lken bolg’an 53 ko’l dizimge alıng’an. Sol mag’lıwmatlarg’a qarap suw beti maydanı (374000km²) boyınsha h’a’m suw sıg’ımlıg’ı (78200km³) boyınsha h’am du’nyadag’ı en’ u’lken ko’l Kaspiy ko’lidir. Suw beti maydanı boyınsha keyingi orınlarda Joqarı ko’l (82 680 km²), Viktoriya ko’li (69000 km²) h’a’m basqalar turadı. Suw sıg’ımı boyınsha bolsa Baykal (23000 km³), Tanganika (18900 km³) ko’ller u’lken esaplanadı.

Du’nya ko’lleri shuqırlıg’ı boyınsha h’a’m ta’rtipke salıw mu’mkin. Mısalı, en’ u’lken shuqırlıg’ı boyınsha Baykal ko’li birinshi orında tursa (1741 m), keyingi orınlarda Tanganika (1435 m), Kaspiy ten’izi (1025 m) h’a’m İssıq ko’l (702 m) turadı.

Du’nyadag’ı u’lken ko’llerdin’ kontinentler boyınsha bo’liniwi u’yreniw h’a’m ju’da’ a’h’miyetlidir. Suw ju’zi maydanı 100 km² den u’lken bolg’an ko’ller Evropa kontinenti 33, Aziyada -44, Afrikada – 28, Arqa Amerikada – 25, Qubla Amerikada -6, Avstraliya h’a’m Okeaniyada 11 in quraydı.

Arnawlı a’debiyatlarda keltirilgen, suw ju’zi maydanı 100 km² dan u’lken bolg’an ko’llerdin’ 77 si Evro Aziyada materiginde jaylasqan. Du’nyadag’ı en’ u’lken ko’l – Kaspiy ten’izi h’a’m sol materikate. Jerdin’ qurıqlıq bo’limindegi h’a’mme dushshı suw zapaslarının’ 20 protsentini o’zinde ja’mlegen Baykal ko’li h’a’m sol materikda jaylasqan. Sol menen birge du’nyadag’ı en’ u’lken shor ko’ller (Kaspiy, Orol, Issıq ko’l, Balxash h’a’m basqalar) h’a’m Evro Aziya materigi territoriyasında orın alg’an.

Orta Aziya ko’llerinin’ jaylasıw ornına baylanısqan h’alda to’mendegi u’sh toparg’a ajratıw mu’mkin: taw ko’lleri; taw aldı ko’lleri, tekislik ko’lleri.

Okean qa’ddinen 500 metrge shekem ba’lentlikde jaylasqan ko’ller tekislik ko’lleri, 500-1000 metr ba’lentlikdegi ko’ller taw aldı ko’lleri h’a’m 1000 metrlen ba’lentde jaylasqan ko’ller taw ko’lleri sıpatında qabıl qılınadı.

Taw ko’lleri degende, joqarıda ko’rsetilgen, u’lkenimiz tawlarında 1000 metrden ba’lentde jaylasqan ko’llerdi tu’sinemiz. A.M.Nikitin mag’lıwmatları boyınsha Orta Aziyanın’ tawlı bo’liminde sol sha’rtti qanaatlandıratug’ın ko’ller sanı 2981 quraydı.

Taw aldı ko’lleri. Joqarıdag’ı ko’rsetilgen, Orta Aziyanın’ taw aldı ko’lleri 500-1000 metrge shekem bolg’an ba’lentlik zonalarında jaylasqan. A.M.Nikitin mag’lıwmatlarına ko’re, sol sha’rti orınlag’an ko’ller sanı h’a’mmesi bolıp 40 ın quraydı. Taw aldı ko’lleri sanının’ bul da’rejesi kemligi Turkistan ta’biyiy geografik u’lkesi taw aldı territoriyasının’ jer sırtı relefi, klimat sharayatı h’a’m basqa faktorlar menen tu’sindiriliwi mu’mkin.

Tekislik ko’lleri. Territoriyadag’ı tekislik ko’lleri tiykarınan u’lken da’ryalar (A’muda’rya, Sırda’rya, Suv, Talas) qayirlarida h’a’m deltalarda jaylasqan. Dereklerdegi tekislikdegi ko’llerdin’ ulıwma sanı 2473 deb ko’rsetilgen bolsa, onın’ 422 (17%) A’muda’rya deltasında, 826 (33%) Sırda’rya deltasında h’a’m 832 (34%) Chuv, Talas da’ryaları deltaları h’a’m qayirlarida jaylasqan.
Ko’llerdin’ genezisi boyınsha klassifikatsiyalaw

Ko’llerdin’ payda bolıw, yag’nıy genezisi Jerdin’ ishki (endogen) h’a’m sırtqı (ekzogen) ku’shleri h’a’mde jaydın’ geografik ornı, klimatı sharayatı, geologik du’ziliwi, relefi h’a’m basqa faktorlar menen baylanıslı.

Ko’llerdin’ genezisi boyınsha klassifikatsiyası da’stlep 1937 jılda M.A.Pervuxin ta’repinen usınıs etilgen. Keyinrek (1060 jıl) sol klassifikatsiyanv B.B.Bogoslovskiy bir qansha rawajlantırg’an h’a’m sol sebebli onı ayrıqsha klassifikatsiya sıpatında ko’riw mu’mkin. Ko’llerdin’ genezisi boyınsha AQShlıq gidrologik alım J.E.Xatchinson ta’repinen 1957 jılda usınıs etilgen klassifikatsiya joqarıdag’ılardan quramalıg’ı menen ajralıp turadı.

M.A.Pervuxin klassifikatsiyası. Bul klassifikatsiyada ko’llerdin’ kesaları jerdin’ ishki h’a’m sırtqı ku’shleri ta’sirinde ju’zege keledi, deyiledi. İshki ku’shler ta’sirinde payda bolg’an ko’ller kesaları tektonik h’a’m vulkan ko’lleri toparına bo’linedi. Sırtkı ku’shler ta’sirinde ju’zege kelgen ko’ller kesaları gidrogen, glyatsiogen (muzlıq), eol (shamol), orgonogen h’a’m antropogen kelip shıg’ıwı boladı h’a’m mass tu’rde sonday toparg’a bo’linedi.

Gidrogen ko’ller kesaları da’rya, jer astı suwları h’a’m ten’iz suwlar ta’sirinde ju’zege keledi h’a’m olar qayir, karst, termokarst, suffozion ko’ller dep atalıwshı tu’rlerge bo’linedi.

Glyatsiogen ko’ller kesaları muzlıqlar protsessi ta’sirinde payda boladı. Bul tu’rde o’z na’wbetinde morena h’a’m karst ko’lleri bir – birinen parıq qıladı h’a’m sol atlar menen bo’linedi.

Eol ko’lleri batıqları samal ta’sirinde payda boladı.

Orgonogen ko’ller ekilemshi esaplanıp, batpaqlı h’a’m torflı territoriya payda boladı.

Antropogen ko’ller, yag’nıy suw saqlag’ıshlar, selxonalar, irrigatsiya ko’lleri, taw – ka’n kareri ko’lleri kesalarının’ payda bolıwı insan xojalıg’ı protsessi menen baylanıslı.

B.B.Bogoslovskiy klassifikatsiyası. Joqarıda bayan etilgen M.A.Pervuxin klassifikatsiyası 1960 jılda B.B.Bogoslovskiy ta’repinen rawajlandırılg’an h’a’m ko’ller kesaları payda bolıwı boyınsha to’mendegi klassifikatsiyada keltirilgen 8 toparg’a ajratqan.

Tektonik ko’ller. Usı toparg’a kiriwshi ko’ller kesaları Jer qabıg’ındag’ı tektonik h’a’reketler na’tiyjesinde ju’zege keledi. Olar shuqırlıg’ının’ u’lkenligi, qırg’aqlarının’ tikligi menen ajralıp turadı. Bul toparg’a Baykal, Tangoika, Arqa Amerikadag’ı Ullı ko’ller (Eri, Ontario, Guron, Michigan), Kaspiy, Onega, Issıq ko’l, Sevan h’a’m basqalardı mısal qılıp keltiriw mu’mkin.

Muzlıq ko’lleri. Bul topardag’ı kiriwshi ko’ller kesalarının’ payda bolıwı muzlıqlardın’ qa’siyetleri menen baylanıslı.

Suw eroziyası h’a’m akkumlyatsiyası ko’llerinin’ kelip shıg’ıwı da’rya h’a’m ten’izler suwları qa’siyetleri menen baylanıslı.

Opırılma ko’ller. Bunday ko’llerdin’ kesaları qanday protsessler na’tiyjesinde payda bolıwına qarap to’menlegi kishkine toparlarg’a ajratıladı:

a) karst ko’lleri – h’a’k tas, dolomit, gips sıyaqlı an’sat eriytug’ın jınıslar tarqalg’an territoriyalarda ushıraydı;

b) sho’kpe (suffozion) ko’ller kesaları jer astı suwları ta’sirinde payda boladı;

v) termokarst ko’ller – h’a’r dayım muzlıq jerlerde ushıraydı.

Vulkan ko’lleri – ushqan vulkanlardın’ kraterlarında payda boladı, qa’dimgi h’a’m h’a’zirgi vulkan protsessleri gu’zetiletug’ın jerler (Kamchatka, Yaponiya İtaliya) da ko’plep ushıraydı.

Qulama ko’ller – taw ko’shpeli na’tiyjesinde payda boladı (Sarez ko’li, İskandar ko’li, Qurban ko’l h’a’m basqalar).

Eol ko’ller – samaldın’ jer sırtındag’ı mayda bo’lekshelerdi ushırıw na’tiyjesinde olardın’ ornında payda bolg’an batıqlarda payda boladı. Qazaqstan, Orta Aziyada h’a’m ulıwma sho’listanlı territoriyalarda ushıraydı.

Ekilemshi ko’ller – batpaqlıqlarda yamasa torf qatlamı jang’annan son’ onın’ orınıdag’ı batıqlarda payda boladı.

J.E.Xatchinson klassifikatsiyası. Ko’llerdin’ genezisi boyınsha en’ tolıq klassifikatsiyası 1957 jılda AQShlik gidrolog alım J.E.Xatchinson ta’repinen jaratılg’an. Bul klassifikatsiyada h’a’mme ko’ller kesaları genezisi boyınsha 11 toparg’a, olar bolsa o’z na’wbetinde 76 kishkine toparlar, tu’rler h’a’m kishkine tu’rlerge bo’linedi.

Tektonik kelip shıg’ıwı ko’ller kesası tektonik ku’shler ta’sirinde payda bolg’an batıqlarda jaylashadı h’a’m 9 tu’rge bo’linedi.

Vulkan kelip shıg’ıwı ko’ller vulkanlar krateri, kalderasi h’a’m lava ag’ısı tosıg’ınan payda bolg’an ko’ller ko’rinisindegi 9 tu’r h’a’m 6 kishkine tu’rlerge bo’linedi.

Qulama ko’ller taw jınıslarının’ tu’rli protsessler (jer silkiniw, su’riliw, ko’shiw) ta’sirinde qulap tu’sip, da’rya alabın tosıp qoyıw na’tiyjesinde payda boladı. Usı topar ko’ller kesaları 3 tu’r h’a’m 3 kishkine tu’r ko’rinisinde ushıraydı.

Muzlıqlar ta’siri na’tiyjesinde payda bolg’an ko’ller 4 kishkine toparg’a bo’linedi.

Karst ko’lleri taw jınısları quramındag’ı eritpelerdin’ erip, sho’giwinen payda bolg’an batıqlarda payda boladı. Sol protsessler menen baylanısqan h’alda olar 5 tu’r h’a’m 2 kishkine tu’rge bo’linedi.

Qayır ko’ller twg’onli ko’ller, qayirdagi ko’terme (damba) sebebli payda bolg’an ko’ller h’a’m qaldıq ko’ller dep atalıwshı 3 kishkine toparg’a, olar bolsa o’z na’wbetinde 11 tu’rge bo’linedi.

Eol ko’ller – qum jıynalg’anlıg’ı menen tosılg’an ko’ller, samal eroziyası na’tiyjesinde payda bolg’an ko’ller sıyaqlı 4 tu’rge bo’linedi.

Qırg’aq boyı ko’lleri – ten’izler h’a’m u’lken ko’ller qırg’aqları boyınsha tolqınlar juwıp tu’sirgen taw jınısları jıynalg’an tosıg’ınan payda boladı h’a’m 5 tu’rge bo’linedi.

Organik kelip shıg’ıwshı ko’ller o’simlikler tosıg’ınan payda bolg’an ko’ller, marjan ko’ller, ekilemshi ko’ller ko’rinisindegi 3 tu’rge ajratıladı.

Antropogen ko’ller – insannın’ xojalıq ta’siri na’tiyjesinde payda boladı h’a’m 3 tu’rge bo’linedi.

Meteorit ko’ller – jer sırtına meteoritlerdin’ tu’siwi na’tiyjesinde payda bolg’an batıqlarda payda boladı h’a’m olar 2 tu’rge ajratıladı.

Orta Aziya ko’lleri genezisi h’aqqında. Orta Aziya ko’lleri genezisi ma’seleleri ko’plep izertleniwshilerdin’ itibarın tartqan. Usı ma’seleni u’yreniw da’stlep N.L.Korjenevskiy, N.G.Malitskiy, L.A.Molchanov h’a’m basqalardın’ izertleniwlerinen ko’rine baslag’an bolsa, keyinshelik V.N.Reyzvix, A.M.Nikitin ta’repinen dawam ettirilgen. Na’tiyjede 20 a’sirdin’ 80 jıllarında A.M.Nikitin ta’repinen Orta Aziya ko’llerin genezisi boyınsha klassifikatsiyası h’a’m jaratıldı. Usı klassifikatsiya M.A.Pervuxin (1937 jıl), D.Xatchinson (1957 jıl) klassifikatsiyasınan parıq qıladı.

Orta Aziya ko’lleri eki u’lken toparg’a – ta’biyiy h’a’m antropogen ko’llerge bo’linedi.

Ta’biyiy ko’ller kesalarının’ kelip shıg’ıwı boyınsha jerdin’ ishki h’a’m sırtqı ku’shleri menen baylanıslı bolsa, antropogen ko’llerdin’ payda bolıwı insannın’ xojalıq ta’siri na’tiyjesi.
Ko’ller morfologiyası h’a’m morfometriyası

Ko’llerdin’ suw ju’zi maydanı, onı shegaralar turg’an qırg’aq sızıg’ı h’a’m kesasının’ forması, ko’rinisi ko’ller morfologiyasın ta’riypleydi. Jer sharında h’a’mme morfologik belgileri boyınsha tap uqsas bolg’an ko’llerdi ushıratıw qıyın.

Ko’ller forması o’lshemlerinin sanlı qıymatlarında ta’riypleniwi ko’ller morfometriyası dep ju’ritiledi.

Ko’llerdin’ morfometrik ko’rsetkishlerin anıqlaw ushın olardın’ izobatlarda, yag’nıy bir tu’r shuqırlıqqa iye bolg’an tochkalardı tutastıratug’ın sızıqlarda ta’riyplengen planı bolıwı kerek. Bul plan ko’l ju’zin sёmka qılıw h’a’m onda orınlang’an shuqırlıq o’lshew jumısları mag’lıwmatları tiykarında sızıladı.

Ko’llerdin’ morfometrik ko’rsetkishlerin eki, yag’nıy suw ju’zi h’a’m ko’l kesası toparlarg’a bo’lip u’yrenemiz.

I. Ko’ller suw ju’zlerinin’ forması h’a’m o’lshemleri ko’ldin’ suw ju’zi, onın’ maydanı, uzınlıg’ı, ken’ligi, qırg’aq sızıg’ı h’a’m izobatlar uzınlıqları, olardın’ iymekligi sıyaqlı ko’rsetkishler arqalı ta’riyplenedi.

Ko’l ju’zi maydanı «0» izobat, yag’nıy qırg’aq sızıg’ı menen shegaralanadı. Bul ko’rsetkishler arallar maydanına qosıp yamasa olardı esapqa almay alıqlanıwı mu’mkin.

Ko’ldin’ uzınlıg’ı (L_ê), suw ju’zinin’ tiykarg’ı o’lshem ko’rsetkishlerinen biri esaplanadı.

Ko’ldin’ ken’ligi (Â_ê) tu’rli esaplawlarda yamasa belgili ko’ller toparına o’z-ara salıstırıw maqsetinde anıqlanadı. Ko’llerdin’ en’ u’lken ken’ligi h’a’m ortasha ken’ligi sanlı qıymatları boyınsha bir – birinen parıq qıladı.

Ko’ldin’ qırg’aq sızıg’ı uzınlıg’ı ()qırg’aqlardı shegaralap turg’an «0» izobat uzınlıg’ı boyınsha anıqlanadı. Ko’ldin’ qırg’aq sızıg’ı iymek – qıysıqlıg’ına tiyisli koeffitsient menen ta’riyplenedi. Bul koeffitsient qırg’aq sızıg’ı salıstırmalı sanlı ko’rsetkishi bolıp, to’mendegishe anıqlanadı:

.

II. Ko’ller kesalarının’ forması h’a’m o’lshemi ko’l ko’lemi, yag’nıy ko’l kesasının’ suw sıg’ımı, ko’ldin’ shıqırlıg’ı, ko’l tu’bi qıyalıg’ı sıyaqlı ko’rsetkishler menen ta’riyplenedi. Bul ko’rsetkishler anıqlaw u’lken ilimiy h’a’m a’meliy a’h’miyetke iye.

Ko’l ko’lemi (V_ê) ko’lde bar bolg’an suw ko’lemidir. Onın qıymatı to’mendegishe ta’riyp penen anıqlanadı:

bul jerde: -izobatlar parqı; -en’ to’men izobat menen en’ u’lken shuqırlıq arasındag’ı parıq; -bolıp, izobatlar sanına ta’riypleydi; -izobatlar menen shegaralang’an maydanlar.

Ko’ldin’ shuqırlıg’ı (h_ê). Ko’ller gidrologiyası menen baylanıslı bolg’an tu’rli mashqalalardı sheshiwde, tiykarınan ko’ller kesaları formasın salıstırıwda, ko’llerdegi dinamik h’a’m termik protsesslerdi u’yreniwde olardın’ en’ u’lken (h_ìàõ) h’a’m ortasha h_ıðò) shuqırlıqlarını anıqlawg’a za’ru’riyat seziledi.

Ko’ldin’ en’ u’lken shıqırlıg’ı (h_ìàõ) ko’llerde orınlang’an shıqırlıq o’lshew jumısları na’tiyjesinde toplang’an mag’lıwmatdı salıstırıw tiykarında anıqlanadı, yag’nıy olardın’ en’ u’lken kıymatı tan’lap alınadı.

Ko’ldin’ ortasha shuqırlıg’ı (h_ıðò) ko’ldin’ suw ko’lemi (V_ê)ni ko’ldin’ suw ju’zi maydanı (F_ê)g’a qarag’anda sıpatında anıqlanadı:

.

Ko’llerdin’ joqarıda u’yrenip shıg’ılg’an forma h’a’m o’lshemlerini ta’riypleytug’ın ko’rsetkishlerinin’ h’a’mmesi ko’ltanıwshı pa’ninde ju’da’ a’h’miyetli esaplanadı. Sonnı ayrıqsha aytıw lazım, bul ko’rsetkishlerdin’ shamalı h’a’mmesi ko’ldin’ suw qa’ddi tebreniwine mass tu’rde o’zgeredi. Bunnan tısqarı, ko’lge da’ryalar keltirip quyatug’ın ılaylı suw ag’ısları menen ko’l kesasının’ tolıp barıwı na’tiyjesinde h’a’m olardın’ qıymatları o’zgerip baradı.

Ko’llerdin’ maydan h’a’m ko’lemi iymek sızıqları. Maydan iymek sızıg’ı (bazı batigrafik, ayrım jag’daylarda gipsografik iymek sızıq dep h’a’m ataladı) ko’l shıqırlıgı menen og’an tuwrı keletug’ın maydanlardı o’z-ara baylaydı. Ko’llerdin’ maydan iymek sızıg’ı sızıqlarınan ko’llerdi u’yreniw menen baylanıslı bolg’an ilimiy h’a’m a’meliy mısallardı sheshiwde ken’ tu’rde paydalanıladı.

Ko’lem iymek sızıg’ı ko’ldin’ shuqırlıqları menen olarg’a tuwrı keletug’ın ko’lemler arasındag’ı baylanıslardı ta’riypleydi.

Ko’rip shıgılg’an iymek sızıqlarının’ h’a’mmesi joqarıda ko’rsetip o’tilgen, limnologik h’a’m gidrologik analizlerde za’ru’r a’h’miyetke iye.

Orta Aziya ko’lleri morfologiyası h’a’m morfometriyası. Orta Aziya ko’lleri h’a’m bir–birinen suw ju’zi maydanının’ o’lshemleri, olardın’ ko’rinisleri, ko’l kesalarının’ formaları, shuqırlıqları h’a’m basqa ko’rsetkishleri menen parıqlanadı.

Suw ju’zinin’ maydanı boyınsha Aral, Balxash h’a’m Issıqko’llerden keyin Aydarko’l, Sarıqamıs ko’lleri turadı. Xa’r eki ko’l h’a’m u’lkemizdin’ tekislik bo’liminde, insan xojalıq protsessi, yag’nıy antropogen faktor ta’siri na’tiyjesinde payda bolg’an.

Taw ko’lleri ishinde (Issıqko’ldi esapqa almag’anda) suw ju’zi maydanı boyınsha Qarako’l (F_ê=380 êì²), Sanko’l (F_ê=274,6 êì²), Chatirko’l (F_ê=160 êì²), h’a’m Sarez (F_ê=79,6 êì²) ko’lleri en’ u’lken esaplanadı.

Ko’ller kesasının’ o’lshem ko’rsetkishleri. U’lken ko’ller (Aral, Issıqko’l)ni esapqa almag’anda Sarıqamıs ko’li suw ko’leminin’ (V = 28,5 êì³) ulkenligi menen ajralıp turadı. Onnan keyingi orında suw ko’lemi V=26,53 êì³ bolg’an Qarako’l iyeleydi. Ulıwma Orta Aziyada suw ko’lemi 1 km³ den u’lken bolg’an ko’ller sanı bar - jog’ı 8 di quraydı. Tawlı territoriyalarda ko’ller shuqırlıqlarının’ u’lkenligi menen tekislik ko’llerinen keskin ajralıp turadı. Mısalı, Sarez ko’linin’ en’ u’lken shıqırlıg’ı 499,6 m bolsa Qarako’lde 238 m, Sarichelakda bolsa 234 m h’.t.b.

Tekislik ko’llerinde bolsa, joqarıdag’ının’ teskeri gu’zetiledi. Mısalı, suw sıg’ımı qarag’anda u’lken bolg’an Sarıqamıs ko’linin’ en’ u’lken shukırlıg’ı bar – jog’ı 39,5 m quraydı. Bul qıymat h’a’m ma’wsimler h’a’m jıllar dawamında o’zgerip turadı.