Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

SÓZ SHAQAPLARÍNÍŃ PAYDA BOLÍWÍ HÁM RAWAJLANÍWÍ 
 
Ayırım  izertlewshiler  tariyxıy  jaqtan  sóz  shaqapların  gáp  aǵzaları  menen 
baylanıstıradı.  Bul  másele  boyınsha  akad.  I.I.Meshaninov  «Gáp  aǵzaları  menen 
sóz  shaqapları»  degen  salıstırmalı-tipologiyalıq  izertlewinde  bılay  dep  jazadı: 
«Atlıq  óziniń  gáptegi  zatlıq  mánidegi  aǵza  (baslawısh  penen  tolıqlawısh)  bolıwı 
menen  bólinip  shı
ǵadı,  sózlerdiń  gáptiń  atributivi  aǵzası  (anıqlawısh)  retinde 
jumsalıwı  arqalı  kelbetlikler  jasaladı,  ráwishler  pısıqlawısh  aǵza  xızmetinde 
jumsaladı,  feyil  basqa  sóz  shaqaplarınan  bayanlawısh  (gáptiń  is-háreketin 
bildiretu
ǵın aǵza) retinde xızmet atqarıwı nátiyjesinde ajıratıladı. Bul jerde, gáptiń 
usılay aǵzalarǵa bóliniwi menen leksikalıq toparlar jasaladı».
1
 
İzertlewshiler  sóz  shaqaplarınıń  gáp  aǵzaları  xızmetinde  jumsalıwı  birimlep 
jasalıp  qálipleskenin  kórsetedi.  «Sózlerdiń  morfologiyalıq  jaqtan  bólingen 
leksikalıq  toparlarınıń  (zat,  is-háreket,  qásiyet  hám  hám  t.b.  atamaları)  olardıń 
sintaksislik  xızmetiniń  negizinde  jasalıwı  processi  indoevropa  tilleriniń 
salıstırmalı-tariyxıy  grammatikasınan  anıq  kórinedi».
2
  «Grammatikalıq  jaqtan 
bólingen  kelbetlikler  kategoriyasınıń  jasalıwı,  ya
ǵnıy  dáslepki  atawıshlardıń 
atlıqlar  menen  kelbetliklerge  differenciyalanıwı,  indoevropa  tillerinde  salıstırmalı 
grammatika  metodları  arqalı  kórine  aladı».  Bunday  differenciaciya  hind-evropa 
tilleriniń  eń  góne  dáwirinde  bolma
ǵan.
3
  Bul  boyınsha  A.A.Potebnya  bılay  dep 
jazadı:  «Tillerdiń  tariyxında  zat  hám  belginiń  atın  ajıratatuǵın  kelbetlik  atlıqtan 
keyinirek  jáne  sonnan  jasaladı».
4
  «Atlıq  penen  kelbetlik  arasında
ǵı  ayırmashılıq 
dáslepki  dáwirde  payda  bolma
ǵan.  Kelbetlikler  atlıqlardan  payda  bolǵan,  yaǵnıy 
hár  túrli  hind-evropa  tillerinde  azı-kem  belgiler  hám  derekler  qaldır
ǵan,  sapa-
                                                 
1
 Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. -М.-Л., 1945, стр. 203. 
2
 Жирмунский В.М. О природе частей речи и их классификации, Сб. «Вопросы теории частей речи». -
Л., 1968, стр.27. 
3
 Жирмунский В.М. Көрсетилген мийнети, 27-бет. 
4
 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Ч.III, стр.73. 

---

 
106 
qásiyet  tek 
ǵana  anıq,  tek  ǵana  zat  retinde  túsiniletuǵın  waqıtlar  bolǵan».
1
 
«Atlıqtan kelbetliktiń jasalıw jolı degenimiz atlıqtıń atributivli qollanılıwı».
2
 
V.M.Jirmunskiy  hind-evropa  tilleriniń  eski  dáwirlerinde  atlıqlar  menen 
kelbetliklerdiń  parqınıń  ajıratılma
ǵanlıǵın  atawısh  tiykarlardıń  ortaq  bolıwı,  
atawıshlardıń  sepleniw  formalarınıń  birdey  bolıwı    dereklerdi  keltire  otırıp 
dáliylleydi.  Atlıqlar  menen  kelbetliklerdiń  hám  de  ráwishlerdiń  tillerdiń 
rawajlanıwı  barısında  birimlep  bir-birinen  ajıratılıp,  jeke  leksika-grammatikalıq 
kategoriyalar  retinde  qálipleskenligin  kórsetedi.
3
  Sóz  shaqaplarınıń  birden  emes, 
birimlep  qálipleskenligin,  olardıń  parqınıń  ajıratılıp,  hár  túrli  sóz  shaqaplarınıń 
tildiń  tariyxıy  rawajlanıwı  barısında  jasal
ǵanlıǵın  túrkiy  tilleriniń  derekleri  de 
dáliylleydi.  Mısalı,  kók,  jas  degen  sózlerdiń  hám  atlıq,  hám  kelbetlik  bolıwı 
(omonimles 
sózler) 
atawısh 
sózlerdiń 
erte 
dáwirdegi 
parqı 
tolıq 
ajıratılmaǵanlıǵınan  derek  beredi,  differenciaciyalanbaw  qubılısınıń  tilde 
saqlan
ǵan izi ekenligin kórsetedi. Túrkiy tillerinde hám atawısh, hám feyil mánisin 
bildiretu
ǵın  kósh,  toy,  toń,  ıq,  oy  sıyaqlı  feyil-atawısh  omonimler  bar.  Feyil-
atawısh  túrindegi  bul  sıyaqlı  omonimlerdi  E.V.Sevortyan  túrkiy  tilleriniń  erte 
dáwirindegi  grammatikası  menen  sózliginde  bol
ǵan  grammatikalıq  sinkretizm 
kubılısı retinde qaraydı.
4
 Ol túrkiy tillerindegi tómendegidey omonimles túbirlerdi 
eń dáslepki feyil-atawısh tiykarlar (dáslepki sinkretizm derekleri) dep esaplaydı: 
Feyil 
Atawısh 
Radlov sózliginde: aq-«a
ǵıw»  
(1, 86, 87) 
Aq  (uy
ǵırsha)  «suyıq»,  «jas»;  aǵıttı 
a
ǵın («Qutadǵu bilig», 49) «jasın aǵıttı» 
(1, 95) 
ań  –  «yadında  saqlaw»,  «eske  alıw» 
(qırım  tatarları  tilinde);  «birewdiń  atın 
ataw»,  «tosıw»;  túrkmenshe  ań  – 
«túsiniw», «seziw»; túrkshe an – «esine 
alıw»;  
Ań 
«qabıllaw 
qábileti», 
«túsiniklilik»,  «aqıllılıq»;  qazaqsha, 
qırǵızsha,  tatarsha  ań  «sana»,  «oy», 
«aqıl oy», qazaqsha ańla, azerbayjansha, 
túrkshe anla degenniń túbiri ań (an);  
Altay 
tili 
grammatikasında: 
art 
«arqasına artıw», «júkti tańıw» 
art «artı, sońı»; 
Qırǵızsha  ach-,  qazaqsha  ash-, 
yakucha  aas-  «ash  bolıw»,  «qarnı  ash 
bolıw»; 
Qırǵızsha,  tatarsha  ach  «ash»,  qarsı 
mánisinde  –  «toq»;  qazaqsha  ash, 
xakassha as, yakucha aas. 
Qırǵızsha  ach-,  «ashıw»,  «ashıp 
anıqlaw» 
Ach «ashıq» (tús tuwralı); 
Azerbayjansha  dad-  «dámin  tatıw», 
túrikshe  tat-,  ózbekshe  tot-,  gagauzsha 
dat-, qır
ǵızsha, qazaqsha tat.   
Dad «dám»; túrkshe tat, ózbekshe tot 
usı mánide (birnárseniń dámi) 
                                                 
1
 Потебня А.А.  Көрсетилген мийнети, 86-бет. 
2
 Потебня А.А. Көрсетилген мийнети, 77-бет. 
3
 Жирмунский В.М. О природе частей речи и их классификации, Сб. «Вопросы теории частей речи». -
А., 1958, стр. 28-31. 
4
  Севортян  Э.В.  Аффиксы  глаголообразования  в  азербайжанском  языке  (опыт  сравнительного 
исследования), -М., 1962, стр.361. 

---

 
107 
 
Túrkiy  tillerinen  joqarıda  keltirilgen  derekler  feyiller  menen  atawıshlardıń 
dáslebinde  ortaq  túbirles  bol
ǵanlıǵın,  olardıń  dáslepki  sinkretikalıq  qálpin 
ań
ǵartadı.  E.V.Sevortyan  sinkretizm  qubılısı  túrkiy  tilleriniń  tariyxında  atawısh 
penen  feyil  túbirlerinde 
ǵana  emes,  sonıń  menen  birge  atawısh    hám  feyil 
jasaytu
ǵın affikslerde de bolǵanlıǵın aytadı.
1
  
Tildiń  ásirler  dawamında  tariyxıy  rawajlanıwı  barısında  onıń  sózlik  quramı 
menen  grammatikalıq  qurılısı  ózgerissiz  qala  almaydı.  Sózlerdiń  leksikalıq 
tábiyatında  da,  grammatikalıq  tábiyatında  da  hár  túrli  ózgerisler  boladı,  olar 
qollanılıw  ıńǵayına,  atqaratuǵın  xızmetine  qaray  bólinip,  toparlarǵa  ajıratıladı. 
Usılayınsha  rawajlanıwdıń  barısında  sózlerdiń  toparları  ayrılıp,  sóz  shaqapları 
jasaladı,  olardıń  hár  qaysısı  ózine  tán  ulıwma  kategoriyalıq  mánige  iye  boladı, 
morfologiyalıq  jaqtan  ayrılıp,  sóz  jasawshı  hám  sóz  túrlendiriwshi  arnawlı 
formalar
ǵa iye  bolıp, gápte belgili bir sintaksislik xızmet atqarıwǵa iykemlesedi.  
Sóz  shaqaplarınıń  birden  payda  bolmay,  tildiń  tariyxıy  rawajlanıwı  barısında 
birimlep  jasalatu
ǵınlıǵı  ráwishlerdiń  sóz  shaqabı  retinde  jasalıp  qáliplesiwinen 
anıq  kórinedi.  Izertlewshiler  hind-evropa  tillerinde  atlıqlar  menen  kelbetliklerdiń 
seplik jal
ǵawlı túrleriniń gápte pısıqlawısh xızmetinde jumsalıwı barısında olardan 
ráwishlerdiń  jasal
ǵanlıǵın  aytadı.  Buǵan  orıs  tilindegi  vecherom,  poroy,  krugom,