Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

ayta  kórme,  ayca  eken),  qospa  feyildiń  birinshi  sıńarı  atlıq  sóz  boladı  (mısalı: 
xızmet et, járdem et, adam bol). 2) Feyildiń analitikalıq formasında kómekshi feyil 
tiykar
ǵı  feyilge  dizbekleskende,  analitikalıq  formanttıń  quramına  kiretuǵın 
affikstiń  tiykar
ǵı  feyilge  jalǵanıwı  (dáneker  bolıwı)  arqalı  dizbeklesse  (mısalı: 
oqı+p al, oqı+sa edi), qospa feyildiń quramında
ǵı kómekshi feyil tiykarǵı (tolıq) 
mánili sóz benen heshbir affikstiń dánekerisiz dizbeklesedi (mısalı: járdem et). 
Feyildiń  analitikalıq  forması  feyil  sóz  dizbegi  menen,  ásirese  hal  feyilli  sóz 
dizbekleri  menen  uqsas  keledi.  Mısalı,  oqıp  al,  bilip  al,  bile
ǵoy,  tura  ber  sıyaqlı 
feyildiń analitikalıq formaları menen ası
ǵıp sóyle (w), ıntıǵıp tıńla (w) sıyaqlı hal 
feyilli sóz dizbekleriniń bir-biri menen uqsaslı
ǵı sezilip turadı. Biraq bul uqsaslıq – 
sırtqı  uqsaslıq.  Feyildiń  analitikalıq  forması  menen  erkin  sóz  dizbeginiń  arasında 
aytarlıqtay  ózgeshelikler  bar.  Bul  ayırmashılıqlar  mınalar:  1)  Sózdiń  analitikalıq 
forması,  sonıń  ishinde  feyildiń  analitikalıq  forması,  bir  pútin  leksikalıq  mánini 
bildiredi.  Bunday  mánini  bildiretu
ǵın  sıńar  tiykarǵı  (tolıq)  mánili  sóz  (tiykarǵı 
feyil),  al  kómekshi  sózdiń  (kómekshi  feyildiń)  leksikalıq  mánige  tikkeley  qatnası 
bolmaydı. Erkin sóz dizbeginiń hár bir sıńarı óziniń leksikalıq mánisin saqlaydı. 2) 
Sózdiń  analitikalıq  formasınıń,  sonıń  ishinde  feyildiń  analitikalıq  formasınıń 
quramına  kiretu
ǵın  sıńarlardıń  hár  qaysısı  ózliginen  gáp  aǵzası  bola  almaydı, 
bunday xızmetti sózdiń analitikalıq forması birlesken halında atqaradı. Al erkin sóz 
dizbeginiń  hár  bir  sıńarı  jeke  tur
ǵanda  gáptiń  bir  aǵzası  bola  aladı.  Sózdiń 
analitikalıq  formasın  bildiretu
ǵın  sıńarlarda  bunday  sintaksislik  máni  bolmaydı. 
Usı
ǵan  qaray,  sózdiń  analitikalıq  forması  erkin sóz  dizbeginiń quramına  onıń  bir 
sıńarı  retinde  tutasqan  halında 
ǵana  kire  aladı.  3)  Sózdiń  analitikalıq  formasın 
qurastırıwshı  sıńarlardıń  arasında
ǵı  baylanıstıń  sintaksislik  sıpatı  bolmaydı,  al 
erkin  sóz  dizbeginiń  sıńarlarınıń  arasında  sintaksislik  qatnas  penen  baylanıs 
saqlanadı. 4) Sózdiń analitikalıq formasın qurastırıwshı sıńarlardıń hár qaysısı sóz 
dizbegindegi  yamasa  gáptegi  sózler  menen  ózliginen,  jeke  dara  emes,  tutasqan 
halında  baylanısqa  tússe,  erkin  sóz  dizbeginiń  hár  bir  sıńarı  gáptegi  basqa  sózler 
menen  ózliginen  baylanısqa  túse  aladı,  jeke  halında  baylanısıw,  qatnasqa  túsiw 
qásiyetin saqlaydı.  
Sózdiń  analitikalıq  forması  yamasa  analitikalıq  konstrukciya  qaysı  sóz 
shaqabında hám qanday grammatikalıq kategoriyalarda ushırasadı degen máselege 
keletu
ǵın bolsaq, joqarıda qarap ótkenimizde sózdiń analitikalıq formaları hár túrli 
tillerde  kóbinese  feyillerge  tán  ekenligi  kórinedi.  Analitikalıq  konstrukciya 
feyillerden basqa qanday sóz shaqaplarına tán degen soraw tuwadı. 

---

 
78 
Eń  dáslep  atlıqlar
ǵa  toqtaytuǵın  bolsaq,  seplikli  dizbekler  yamasa  seplikli 
konstrukciyalar
1
  sepliktiń  analitikalıq  formaları  bolıp  esaplana  ma,  yaki  joq  pa 
degen  soraw
ǵa  lingvistler  hár  túrli  juwap  beredi.  Ayırım  izertlewshiler  seplikli 
konstrukciyanı  analitikalıq  forma  retinde  tanısa,  ayırımlar  onı  sózdiń  analitikalıq 
forması  dep  esaplamaydı.  N.M.Aleksandrov  tilde  atlıqlardıń  sepleniwi  menen 
feyillerdiń  betleniwiniń  analitikalıq  formaları  bar  dep  esaplaydı  da,  tiyisli  seplik 
formaları qanday grammatikalıq qatnaslardı bildirse, seplikli dizbek te analitikalıq 
usıl  retinde  sonday  qatnaslardı  bildiredi,  sonlıqtan  olar  sepliktiń  analitikalıq 
formaları retinde qaralıwı kerek deydi.
2
  
Akademik  V.M.Jirmunskiy  seplikli  konstrukciyalardıń  analitikalıq  sıpatı  bar 
ekenligin  ayta  kelip,  olardıń  1)  sintaksislik  xızmeti  ja
ǵınan da, mánisi jaǵınan da 
sepliklerdiń  ekvivalenti  bolıp  tabılatu
ǵınlıǵın;  2)  tillerdiń  tariyxıy  rawajlanıwı 
barısında  seplikler  menen  qatarlasa  qollanılıp,  olardı  jartılay  yamasa  tolıq 
almastıratu
ǵınlıǵın;  3)  sepliklerdiń  dáslepki  zatlıq  mánisinen  ayrılıp,  abstraktlı 
sintaksislik  baylanıstı  bildiriwi  nátiyjesinde  grammatikalıq  seplikler  sıyaqlı  bolıp 
ózgeretuǵınlıǵın kórsetedi
3
. V.M.Jirmunskiy orıs tilindegi v gorode – na dache, v 
magazine  –  na  zavode  sıyaqlı  predloglı  dizbeklerdi  analitikalıq  konstrukciya  dep 
sanaydı  da,  túrkiy  tillerinde  seplik  jal
ǵawlarınıń  abstraktlı  mánige  iye  bolıp,  orıs 
tilindegi  predloglardıń  xızmetinde  jumsalatu
ǵın  ishi  sıyaqlı  kómekshi  sózlerdiń 
anıq  mákan  mánisin  bildiretu
ǵınlıǵın,  sonıń  nátiyjesinde  stoldıń  ishinde,  stoldıń 
ishine sıyaqlı dizbeklerdiń analitikalıq sıpatqa iye bola almaytu
ǵınlıǵın aytadı.
4
   
Prof.  V.N.Yarceva  predloglardı  seplik  jal
ǵawları  menen  teńlestiriwdi 
qollamaydı.  Onıń  pikirinshe,  predlog  «sóz  dizbeginiń  sınarlarınıń  arasında
ǵı 
qatnastı bildiredi, biraq olardıń birewine de teńlespeydi».
5
 «Predlog sóz dizbeginiń 
eki  sıńarın  bir-biri  menen  óz  ara  baylanıstıradı…  hám  olardıń  ekewine  de  birdey 
teńlesedi… Solay etip, predlogtıń óziniń eki jaqlıq qatnası o
ǵan azı-kem tán belgi 
bolıp  tabıladı».
6
  V.M.Jirmunskiy  predlog  tuwralı  bul  pikirdiń  tek  predloglar
ǵa 
emes,  sonıń  menen  birge  sepliklerge  de  qatnası  bar  ekenligin  (ya
ǵnıy, 
morfologiyalıq kózqarastan emes, sintaksislik jaqtan), mısalı, indoevropa tillerinde 
iyelik  sepliginiń  yamasa  barıs  sepliktiń  jal
ǵawı  morfologiyalıq  jaqtan  sózdiń 
qurılısına  kirgeni  menen,  belgili  bir  predlog  sıyaqlı  «eki  tárepli  baylanısqa»  iye 
                                                 
1
  Сепликли  дизбеклер  ямаса  сепликли  конструкциялар  дегенлер  орысша  предложные  сочетания, 
предложные  конструкция    деген  терминлердиң  аўдармасы  ретинде  қолланылып  отыр.  Бул  жерде  орыс 
тилиндеги  ҳәм  т.б.  тиллердеги  предлоглардың  хызметин  түркий  тиллеринде  сепликлер  атқаратуғынлығы 
есапқа алынды. Орысша предложные сочетания (предложные конструкция)  дегенди предлоглы  дизбек деп 
аўдарыўға  да  болады.  Ал  оны  сепликли  дизбек  деп  аўдарыўда  түркий  тиллериниң  өзгешеликлери  есапқа 
алынды.  Орыс  тилиндеги  предлоглы  дизбектиң  мәниси  қазақ  тилиндеги  қарақалпақ  ҳәм  т.б.  түркий 
тиллеринде  сеплеўли  дизбек  арқалы  бериледи.  Усыған  қарай,  бул  термин  (сеплеўли  дизбек)  орыс  ҳәм  т.б. 
тиллердиң  мысалларына  қатнаслы  қолланылғанда,  орысша  предложные  сочетания,  предложные 
конструкция деген терминлердиң мәнисинде жумсалады.      
2
  Александров  Н.М.  О  взаимосвязах  аналитических  и  синтетических  форм.  Сб.  «Аналитические 
конструкции в языках различных типов», -М-Л., 1965, стр. 116-119. 
3
 Жирмунский В.М. «О границах слова» сб. «Морфологическая структура слова в языках различных 
типов», -М.-Л., 1963, стр. 50. 
4
 Жирмунский В.М. Көрсетилген мийнети. 53-бет. 
5
 Ярцева В.Н. Историческая морфология английского языка, стр. 120-бет 
6
 Ярцева В.Н. Көрсетилген мийнети. 121-бет. 

---

 
79 
bolıp, sintaksislik jaqtan ol jal
ǵaw «sóz dizbeginiń eki elementine» - basqarıwshı 
elementke  de,  basqarılıwshı  elementke  de  (onıń  bólshegi  retinde)  –  birdey  teń 
keletu
ǵınlıǵın, birdey qatnaslı bolatuǵınlıǵın aytadı.
1
 Bul jerde V.M.Jirmunskiydiń 
pikiriniń dálilli ekenligin moyınlamaw
ǵa bolmaydı.  
Analitikalıq formanıń ayırım tillerde kelbetliktiń salıstırmalı dáreje túrine tán 
ekenligi  kórinedi.  Mısalı,  orıs  tilinde  naibolee  chistıy,  naibolee  glubokiy  degen 
kelbetliktiń  salıstırma  dárejesi  eki  sózdiń  dizbeginen  qural
ǵan.  Bulardıń  tolıq 
mánili  ekinshi  komponentleri  (chistıy,  glubokiy)  ózleri  menen  dizbeklesip  kelgen 
atlıqlardıń  yamasa  almasıqlardıń  morfologiyalıq  ózgesheliklerine  sáykes  ózgerip, 
solar  menen  sepleniwi  ja
ǵınan  da,  jınıstı  (rod)  bildiriwi  jaǵınan  da,  bet  bildiriwi 
ja
ǵınan da kelisedi (mısalı: naibolee chistoe steklo, naibolee chistogo stekla, on – 
naibolee  chistıy).  Al  kómekshilik  xızmettegi  birinshi  komponenti  (naibolee)  orıs 
tilindegi  kelbetliklerdiń  salıstırmalı  dárejesiniń  sintetikalıq  formalarınıń  (mısalı: 
chisteyshiy,  glubochayshiy)  -eysh,  -aysh  affiksine  funkcional`lıq  jaqtan  teppe-teń 
dewge  boladı
2
.  Orıs  tilindegi  naibolee,  samıy  sıyaqlı  kómekshilik  xızmette 
jumsalıp,  kelbetliktiń  salıstırmalı  dáreje  túrin  jasaw
ǵa  qatnasatuǵın  sózlerdiń 
xızmetin túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde o