Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
Sózdiń sintetikalıq hám analitikalıq formaları 
 
Sózdiń  sintetikalıq  formaları  eki  túrli  jol  menen,  atap  aytqanda,  1) 
affiksaciya arqalı, 2) seslerdiń almasıwı (ishki flekciya) arqalı jasaladı.  
1. Sózge hár túrli affikslerdiń jal
ǵanıwı arqalı onıń hár túrli formaları jasaladı. 
Sózdiń  sintetikalıq  formalarınıń  affiksaciya  usılı  arqalı  jasalıwı  kóplegen  tillerge 
tán  hám  ol  jiyi  ushırasadı.  Mısalı,  qaraqalpaq  tilinde:  etikshiler,  etikshilerge, 
etikshilerdiń,  etikshileri,  etikshilermiz;  orıs  tilinde:  stol-stolı;  ingliz  tilinde:  table 
(stul)  –  tables  (stuller).  Sózdiń  sintetikalıq  formaların  jasawdıń  affiksaciya  usılı 
tilde suffiksaciya, prefiksaciya hám infiksaciya túrinde ushırasadı. Affiksaciya orıs 
tilinde suffiksaciya hám prefiksaciya túrinde kórinedi, al túrkiy tillerinde bunıń tek 
suffiksaciya  túri 
ǵana  qollanıladı.  Sóz  túrlendiretuǵın  hám  onıń  formaların 
jasaytu
ǵın  affikslerdiń  ishinde  ásirese  jalǵawlardıń  xızmeti  ayrıqsha.  Olar  sózdiń 
formaların  jasaydı.  Hár  túrli  sintaksislik  qatnaslardı  bildiredi.  Qosımtalardıń 
ishinen  ayırımları  (olardıń  kópshiligi  sóz  jasawshı  xızmetin  atqaradı)  sózdiń 
formasın  jasaydı.  Mısalı,  qaraqalpaq  tilinde  -raq/-rek,  -ıraq/-irek  qosımtası 
kelbetliktiń  salıstırmalı  dáreje  formasın  (jasıraq,  kógirek,  tolı
ǵıraq,  biyigirek) 
jasasa, orıs tilinde -aysh, -eysh qosımtası kelbetliktiń kúsheytiwshi dáreje formasın 
(glubochayshiy,  chisteyshiy)  jasaydı.  Qaraqalpaq  tilinde  feyildiń  máhál  túrlerin 
jasawda  qollanılatuǵın  qosımtalar  da  forma  jasawshı  affikslerdiń  qatarına  kiredi. 
Jal
ǵawlardıń hámmesi de (kóplik, tartım, betlik, seplik) sózlerdi túrlendirip, olardı 
bir-biri menen baylanıstıradı hám sózdiń hár túrli formaların jasaydı.  
Sózdiń  sitetikalıq  formaları  seslerdiń  almasıwı  yamasa  ishki  flekciya  usılı 
arqalı  da  jasaladı.  Mısalı,  ingliz  tilinde  man  –  atlıq  tıń  jeke  túrin  (er,  erkek) 

---

 
72 
bildirse,  onıń  ishki  flekciya  arqalı  ózgergen  túri  –  men  (erler,  erkekler)  atlıqtıń 
kóplik túrin bildiredi.  
Sózdiń  sintetikalıq  formaları  ishki  flekciya  usılı  menen  affiksaciya  usılı 
ekewiniń birdey qatnasıwı arqalı da jasalıwı múmkin. Mısalı, nemis tilinde Gast – 
qonaq  degendi  bildirse,  onıń  affiksaciya  usılı  menen  ishki  flekciya  usılı  arqalı 
jasal
ǵan forması – Gaste – qonaqlar degendi bildiredi.