Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
- Bu sahifa navigatsiya:
- В.М.Жирмунскийдиң
- Щерба Л.В.
|
Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М.,1957, стр, 19.
2 Көрсетилген мийнети, 19-20-бетлер. 69 Mısalı: Sóz: jol, joldıń, jolǵa, joldı, joldan hám t.b. Formalıq qatar: jolǵa, toǵayǵa, qolǵa, ǵazǵa, malǵa hám t.b. Sóz hár túrli usıllar menen ózgerip, hár túrli formalar ǵa iye boladı. Sózdiń ózgergen túrleriniń hámmesin onıń formaları dep qaraymız ba, yamasa olardı hár túrli sózler dep tanıymız ba? Bul soraw ǵa juwap beriw sózdiń formaları tuwralı máseleniń til biliminde qaralıwı tariyxına sholıw jasawdı talap etedi. Akademik F.F.Fortunatov hám onıń mektebi sózdiń túrleniwine (sóz túrlewshi formalar ǵa) sintaksislik qatnaslar menen baylanısıp keletuǵın formalardı, yaǵnıy atlıqlardıń seplikler menen túrleniwin, kelbetliklerdiń seplik jalǵawları menen ózgeriwin, feyillerdiń bet-san, meyil, máhál formaları boyınsha ózgeriwin kirgiziwge boladı dep kórsetedi. Al grammatikalıq sanlıq kategoriyası sóz ózgertiw sistemasınan shıǵarılıp, sóz jasalıwdıń bir túri retinde qaraladı. Bul kóz-qaras boyınsha kelbetliktiń dáreje formaları, kishireytiwshi formalar sóz jasawshıǵa kirgizilip, infinitiv hám hal feyilleri (kósemshe), háreket atı (esimshe) feyildiń quramınan shıǵarılıp, óz aldına mánili sóz sıpatında qaralatuǵın bolǵan. I.A.Boduen de Kurtene hám onıń shákirtleri F.F.Fortunatov penen onıń mektebiniń bul kózqarasın jaqlamadı. 1 Sóz formaları boyınsha L.V.Sherba bılay dep jazadı: «Til biliminde sóz formaları degende ádette bir sózdiń hár túrli reńkleri yamasa hár túrli xızmettegi bir u ǵımdı bildiretuǵın materialdı, hár túrli sózlerdi túsinemiz… Pisat hám pisatel sıyaqlı sózler bir sózdiń formaları bolıp esaplanbaydı, sebebi birewi is-háreketti kórsece, ekinshisi belgili bir qábileti bar adamdı kórsetedi. Sonday-aq, xudoy, xudoba sıyaqlı sózlerdi de bir sóz dep sanamaymız. Biraq xudoy hám xudo sıyaqlı sózlerdi bir sózdiń formaları dep sanaw ǵa beyimbiz, al xudo túrindegi sózlerdiń vrode, vkos, naizust sózleri menen xızmetiniń birdey bolıwı hám sońǵıları menen parallel keletuǵın kelbetliklerdiń bolmawı ayrıqsha ráwish kategoriyasın jasaydı hám belgili dárejede xudo sózin xudoy sózi menen aljastıradı. Sebebi, tilde ayırım anıq emes bolatu ǵın jaǵdaylar da bar. Sonday-aq, stolik stol degen sózdiń forması bola ma? Til biliminde atlıqlardıń kishireytiwshi formaları aytılıp júrgeni menen onıń ózi de ele anıq emes. Predobrıy sózi dobrıy sóziniń forması boladı da, sdelat delat degen sózdiń forması boladı, biraq dobejat bejat degen sózdiń forması bola alar ma eken, sebebi is-hárekettiń ózi bul ja ǵdaylarda hár túrli sıyaqlı bolıp kórinedi». 2 Akademik V.V.Vinogradov forma jasawdı keń túrde qaraydı da, sóz jasawshı qosımtalardan basqa forma jasawshı qosımtalar da bar dep esaplaydı. 3 Ol atlıqlardıń forma jasawshı qosımtalarǵa barlıq «subektiv máni bildiriwshi qosımtalardı» (kishireytiwshi, úlkeytiwshi, erkeletiw, kemsitiw mánili qosımtalar), kelbetliktiń forma jasawshı qosımtalarına salıstırıwdıń ádettegi túrleri (mısalı: dobrıy-dobree-dobreyshiy), biraq olardıń analitikalıq formaları ǵana emes (mısalı: bolee dobrıy, samıy dobrıy), sonıń menen birge arttırıw dárejeleri de (mısalı: 1 Бул мағлыўматлар В.М.Жирмунскийдиң «О границах слова» (сб. «Морфологическая структура слова в языках различных типов», М.-Л., 1963, стр. 14-15) деген мақаласы бойынша келтирилди. 2 Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М., 1957, стр. 76-77. 3 Виноградов В.В. Русский язык. Стр.36. 70 predobrıy, preskvernıy), salıstırıw dárejelerin de (mısalı: jeltovatıy, jeltenkiy) jatqızadı. Al feyildiń forma jasawshı qosımtalarına máhál hám meyil formalarınan basqa infinitiv, háreket atı, hal feyil, kelbetlik feyil formaları kirgizilgen. Akad. V.V.Vinogradov orıs tilindegi «pet – poyu - ya pel - ya pel bı – ya budu pet – ya spoyu – ya spel bı – poyushiy – pevshiy - spevshiy» degen sózlerdi feyildiń grammatikalıq formaları hám olar bir-birine qatnaslı dep esaplasa, «dom – domik – domishko – domishe - domina» degen sózlerdi tek atlıqtıń formaları dep esaplaydı. Sonıń menen birge, akademik V.V.Vinogradov sózdiń leksikalıq mánisine qosımsha grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın formalardı sóz formaları dep qaraydı. Orıs tiliniń akademiyalıq grammatikasında sózdiń formalarına mınaday anıqlama berilgen: «Bir uǵımdı bildire otırıp, oǵan qosımsha túsinikti bildiretuǵın yamasa oydıń bir predmetiniń sol gáptegi oydıń basqa predmetine qanday da bir qatnasın bildiretuǵın sózdiń barlıq túr ózgerisleri sózdiń formaları dep ataladı». 1 Hár qanday grammatikalıq máni, ádette, belgili bir grammatikalıq forma arqalı beriledi. Mısalı, feyildiń máhál, meyil túrlerinde yamasa kelbetliktiń dáreje formalarında belgili bir grammatikalıq mániler bar, bul mániler tiyisli grammatikalıq formalar arqalı kórinedi. Forma ádette mazmundı bildiredi, mazmunsız forma joq. Mazmundı grammatikaǵa qatnaslı sóz etkende, grammatikalıq máni túsiniledi de, formanı grammatikaǵa qatnaslı sóz etkende, ádette grammatikalıq forma túsiniledi. Grammatikalıq máhál, meyil, bet-san mánileri yamasa grammatikalıq dáreje mánileri hár túrli jollar menen, tartım jal ǵawları menen, dáreje qosımtaları menen beriledi. Demek, bular arqalı jasalǵan formalardı sózdiń formaları retinde qarawımız múmkin. Sózlerdiń ózgergen túrleriniń ishinde hár túrli leksikalıq mánilerdi bildiretu ǵın sózler óz aldına mánili leksikalıq birlikler dep qaraladı da, hár túrli leksikalıq mánilerdi emes, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın sózler sózdiń formaları retinde qaraladı. Bul ushın biz tómendegi mısallardıń eki toparın bir-biri menen salıstırıp kóremiz: 1) ek, egińiz, eksin, egeyik, egińizler, ektik, Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|