Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Богородицкий  В.А.  Введение  в  татарское  языкознание  в  связи  другими  тюркскими 
языками. -С.134. 

---

 
67 
aytılatuǵın  bolǵan.  Al  sarǵay  degen  dórendi  feyil  házirgi  qaraqalpaq  tilinde  sarı 
túrinde  aytılatu
ǵın  kelbetlikten  emes,  onıń  erterektegi  túri  -sarıǵ  formasınan 
jasalıp, usı túbirdiń (sarıǵ) sońǵı sesi (ǵ) qosımtanıń (ay) quramına jılısıp awısqan. 
Bul  mısallardan  morfologiyalıq  jılısıw  procesiniń  tásirinen  sózdiń  túbirindegi 
elementtiń  affiks  morfema
ǵa  jılısıp,  nátiyjede  affikstiń  quramınıń  keńeygenligin 
kóremiz.  
Morfologiyalıq jılısıw procesiniń nátiyjesinde, birinshiden, affiks morfemanıń 
seslik  quramı  úlkeyedi,  ekinshiden,  sóz  quramındaǵı  aldıńǵı  qosımta  keyingi 
qosımtaǵa jıljıp, qospa affiksler jasaladı.  
Sózdiń  morfemalıq  quramına  tallaw  jasawda  ayrıqsha  áhmiyetke  iye 
qubılıslardıń  biri  –  dekorrelyaciya  qubılısı.  Dekorrelyaciya  qubılısı  boyınsha 
sózdiń  dáslepki  morfemalıq  quramı  da,  morfemalardıń  aralıq  qatnası  da,  sanı  da, 
ornı  da  ózgermey,  olardıń  sıpatı  menen  mánisi  ózgeredi.  Dekorrelyaciya  sózdiń 
morfemalıq quramın ózgertpeydi, sóz morfemalarǵa dáslep qalay bólinse, házir de 
solay  bólinedi.  Biraq  sózdi  qurastırıwshı  morfemalardıń  sıpatı  menen  mánisi 
burınǵısınan basqasha bolıp, bir-biri menen basqasha baylanısqa túsedi
1
.     
Solay  etip,  joqarıda   aytıl
ǵanlardı juwmaqlay kele, tómendegidey juwmaqlar 
jasaw
ǵa boladı: 
1.  Sózler  túbir  morfema  menen  affiks  morfemalar
ǵa  ajıratılıp  bóline  aladı. 
Sózlerdiń  hár  túrli  morfemalar
ǵa  ajıratılıp  bóliniwi  grammatikadaǵı  belgili  bir 
nızamlılıqlarǵa  tiykarlanadı.  Sózler  hár  túrli  morfemalardan  qalay  bolsa  solay 
qurala  bermeydi,  belgili  bir  tártip,  nızam  boyınsha  qurıladı.  Bunday  nızamlılıqtı 
belgili  bir  morfemanıń,  bir  sózdiń  quramında  ǵana  emes,  belgili  bir  toparǵa 
kiretu
ǵın  barlıq  sózlerdiń  quramında  qaytalanıp  keliwinen  kóriwge  boladı. 
Morfemanıń ózine tán mánisi menen xızmetinde qaytalanıp keliwi onıń sol mánisi 
menen xızmetinde ábden qáliplesiwine múmkinshilik beredi.  
2.  Sózlerdiń  bári  birdey  túbir  morfema  menen  affiks  morfemalar
ǵa  bóline 
bermeydi.  Tilde  quramındaǵı  morfemalardıń  mánisi  joǵalıp  hám  olardı 
qurastırıwshı  morfemalardıń  aralıq  jigi  ózgerip  ketken  ayırım  sózler  de  boladı. 
Sózlerdiń morfologiyalıq qurılısı hám onda
ǵı túbir morfema affiks morfemalardıń 
ara  jiginiń  ózgeriwi  morfologiyalıq  sińisiw  procesi  menen  jılısıw  procesiniń 
tásirinen  boladı.  Morfologiyalıq  sińisiw  procesiniń  nátiyjesinde  morfemalar  bir-
birine  sińisip,  sóz  morfemalar
ǵa  ajıratılmaytuǵın  bir  pútin  sóz  retinde  túsinilse, 
morfologiyalıq  jılısıw  procesiniń  nátiyjesinde  sóz  quramındaǵı  morfemalardıń 
biriniń elementi ekinshisine jılısıp, bul sóz morfemalar
ǵa basqasha bólinedi.   
3. Morfologiyalıq sińisiw qubılısı  menen jılısıw qubılısı bir-biri  menen tıǵız 
baylanıslı boladı, olardıń bir-birine tásir etiwi nátiyjesinde sińisken túbirler menen 
sińisken  affiksler  jasaladı.  Sińisken  túbir  ajıratıw
ǵa  kelmeytuǵın  bir  pútin  túbir 
retinde túsinilse, sińisken affiks te bólinbeytu
ǵın bir tutas affiks retinde túsiniledi. 
                                                 
1