Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

ǵan»  sózler menen kelgen 
atlıqlar;  
2.  Kelbetlik  feyil  túrindegi  yamasa  -tu
ǵın,  -ajaq  feyilerinen  soń  kelgen 
atlıqlar; 
3. Menshikli atlıqlar; 
4. Tartım affiksleri menen anıqlanǵan atlıqlar; 
5. Burın sóz  etilgen hám sóylewde qatnasıwshılardıń yadında saqlanıp turǵan 
atlıqlar; 
6. Burın sóz bolsın-bolmasın, biraq belgili bir jaǵdayda yamasa túp dereginde 
jal
ǵız zat hám qubılıslardı bildiretuǵın atlıqlar; 
                                                 
1
 Исаков И. Значение и способы выражения неопределлености в современном узбекском якыке. АКД, 
Ташкент, 1983, 4-бет.   
2
 Артикль – французша artikle, латынша articulus.  
3
 Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 1994, 11-бет. 

---

 
12 
7. Arttırıw dárejesindegi anıqlawıshlar menen kelgen atlıqlar; 
8. Ulıwmalıq abstrakt mánide qollanılatuǵın atlıqlar; 
9. «Hár» hám «pútkil» anıqlawıshları menen kelgen atlıqlar; 
10. Ózlik alması
ǵı.
1
    
İlimpaz anıqsızlıqtı bildiriwshi atlıqlar dep tómendegilerdi esaplaydı: 
1.  Birinshi  ret  sóz  bolıp  atır
ǵan  ǵalabalıq  atlıqlar  arqalı  ańlatılǵan  zat  hám 
qubılıslar;   
2. Topar yamasa túrdi bildiretu
ǵın atlıqlar; 
3.  Sóylewshi  menen  tıńlawshıda  ol  zatlar  haqqında  jetkiliksiz  túsinik 
beretu
ǵın anıqlawıshlar menen kelgen atlıqlar; 
4. Tek 
ǵana sanlıqlar menen anıqlanatuǵın atlıqlar; 
5. «Kóp», «az», «neshe», «birqansha» sózleri menen kelgen atlıqlar.  
Túrkiy  tillerinde  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  ańlatılıwına  arnal
ǵan 
jumıslardıń  ayırımlarında  tek  zat  hám  qubılıslardıń  emes,  al  belginiń,  hárekettiń, 
sannıń, belginiń belgisiniń anıqlılıq hám anıqsızlıǵı da úyrenilgen.  
Túrkiy  tillerinde  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mánini  ańlatatu
ǵın  arnawlı 
grammatikalıq  kórsetkishlerdiń  joq  ekenligi,  biraq  ol  basqa  grammatikalıq 
qurallardıń  járdemi  menen  bildiriletuǵınlıǵı  haqqında  pikirler  erte  waqıtlardan 
baslap-aq  anıqlandı.  XIV  ásirde  jasa
ǵan  Jamalatdin  ibn  Muxanna  óziniń  «Hilliát 
úl-lisan  wá  hálibet  úlbáyan»  degen  miynetinde  túrkiy  sózlerinde  jenskiy  hám 
mujskoy  rodtıń,  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  bir-birinen  ayrılmaytuǵının, 
olardıń teń ekenligin eskertedi. Al usı miynetiniń iran tillerine arnalǵan bóliminde, 
iran  tilinde  i-anıqsızlıqtı  bildiretu
ǵın grammatikalıq forma ekenin mısallar ketirip 
dáliyllep bergen
2
.  
1316-jılı Sheyx Wasfi tárepinen jazıl
ǵan túrkiy hám arab tilleriniń salıstırmalı 
grammatikasında túrkiy tillerinde anıqsızlıq máni tabıs sepligi jalǵawınıń túsirilip 
kollanılıwı,  al  anıqlılıq  máni  atlıqlardıń  aldında  «ol»,  «bul»,  «atap  ótilgen», 
«belgili»  sıyaqlı  sózlerdiń  birewiniń  dizbeklesip  keliwi  menen  ańlatılatuǵının 
kórsetedi.  Sóz  etip  atır
ǵan  máselege  baylanıslı  bul  pikirler  N.F.Katanov, 
N.I.Ashmarin, 
P.M.Melioranskiydiń 
minetlerinde 
tastıyıqlandı. 
Biraq, 
P.M.Melioranskiydiń  pikirinshe,  iyelik  hám  tabıs  seplikleriniń  eki  túrli  formada 
keliwi jazıwshı menen sóylewshiniń kózkarasına, erkine de baylanıslı.   
V.A.Gordlevskiydiń  miynetinde  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  ańlatılıwı 
burın aytılǵan pikirlerge qaraǵanda tolıq hám hár tárepleme túsindirilgen. Ilimpaz 
dáslep  jal
ǵawsız  kelgen  seplik  formaların  «belgisiz  seplik»  termini  menen  atap, 
onıń ataw, iyelik hám tabıs seplikleriniń ornına jumsalatuǵının kórsetedi. Belgisiz 
sepliktiń dál qaysı sepliktiń ornında kelgenin anıqlaw ushın onıń gáptegi xızmetin 
                                                 
1
 Майзел С.С. Изафет в турецком языке. М.-Л., 1957, 60-бет. 
2
 Чобанзаде Б.В. Проблема дефинитивности в тюркском языке. –СТ., 1990, № 6, 80-бет. 

---

 
13 
esapqa  aladı.  Bul  sepliktiń  anıqlawıshlı  sóz  dizbeklerinde  iyelik  sepligi  jalǵawlı 
kelgende anıq predmetti bildiredi,
1
-dep kórsetedi. 
Anıqlılıq hám anıqsızlıq máni N.K.Dmitrievtiń miynetlerinde
2
 óziniń ayrıqsha 
sáwleleniwin    tapqan.  Ol  anıqlılıq  ham  anıqsızlıq  mánini  tómendegidey  túrlerge 
bóledi: 
1) Jeke anıqlılıq. Bul máni iyelik hám tabıs seplikleriniń jalǵawlarınıń ashıq 
jal
ǵanıwı arqalı ańlatıladı. 
2) Jámáátlik anıqlılıq. Bul kóplik sanda
ǵı atlıklarda iyelik hám tabıs seplikleri 
jal
ǵawlarınıń ashıq jalǵanıwı arqalı ańlatıladı.   
3)  Jeke  anıqsızlıq.  Bul  jasırın  formada
ǵı  iyelik  hám  tabıs  sepliklerindegi 
sózlerdiń aldında «bir» sanlı
ǵınıń anıqsız aǵza mánisinde keliwi arqalı ańlatıladı.   
4) Jámáátlik anıqsızlıq. Bul mánini ulıwmalıq túsinikti bildiretu
ǵın, sanawǵa 
bolmaytu
ǵın iyelik ham tabıs sepligindegi sózler ańlatıladı.  
Tábiyatta, jámiyette bir-birine baylanıspaytu
ǵın zat, qubılıs joq. Bul nızamǵa 
muwapıq  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  máni  de  basqa  grammatikalıq  mániler  menen 
tıǵız baylanıslı. 
Tyurkologiya  iliminde  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  ańlatılıwı  ele  tolıq 
sheshilmegen máselelerdiń biri. Usı
ǵan baylanıslı sońǵı dáwirlerde túrkiy tilleriniń 
hár  biri  boyınsha  jazıl
ǵan  akademiyalıq  grammatikalarda,  joqarı  oqıw  orınları 
ushın arnalǵan sabaqlıqlarda onıń sóz  etiliw dárejesi hár qıylı. Ayırım túrkiy tilleri 
boyınsha  jazılǵan  grammatikalarda  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  máni  arnawlı  tema 
sıpatında qaralıp, onıń bildiriliw usılları, basqa grammatikalıq kategoriyalar menen 
baylanısı hár tárepleme sóz etilgen. Al ayırım grammatikalarda ol sepliktiń ishinde 
qısqa sholıw islengen. 
Túrkiy tillerinde anıqsızlıq máni ańlatıwda «bir» sanlı
ǵınıń ornı ayrıqsha. Ol 
atlıqlardıń aldında kelip, predmetlerdiń anıqsızlıǵın ańlatadı. Kóplegen ilimpazlar 
onı «artikl» dep te ataydı.  
1970-jıllardan baslap ayırım túrkiy tillerinde anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń 
ańlatılıwı  arnawlı  túrde  dissertaciyalıq  planda  izertlene  basladı.  Azerbayjan  tili 
materialları  boyınsha  A.A.Beglyarbekova
3
  hám  R.G.Novruzovtıń
4
  dissertaciyaları 
usı máselege arnalǵan. Álbette, olar anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń ańlatılıwın hár túrli 
kózqarastan úyrengen. A.A.Beglyarbekova iyelik, tabıs seplikleriniń «bir» sóziniń 
artikllik xızmetin salıstırmalı usılda qarastırǵan. Al R.G.Novruzov bolsa anıqlılıq 
hám  anıqsızlıqtı  ańlatıwshı  qurallardı  barlıq  sóz  shaqapları  boyınsha  bildiriliwin 
izertlew ob`ekti etip al
ǵan.  
                                                 
1
  Гордлевский  В.А.  Избранные  сочинения.  II  том.  Язык  и  литература.  М.,  «АН  СССР»,  1961,  63-64-
бетлер.  
2
  Дмитриев  Н.К.  Грамматика  кумыкского  языка.  М-Л.,  1940,  171-172-бетлер;  Грамматика 
башкирского  языка.  М-Л.,  1948,  217-218-бетлер;  Детали  простого  предложения.  –В  кн.  Исследования  по 
сравнительной грамматике тюркских языков. Часть III. Синтаксис. М., 1961, 19-49-бетлер.  
3
  Беглярбекова  А.А.  Артиклевая  функция  родительного,  винительного  падежей  и  слова  «бир»  в 
современном азербайджанском языке. АКД. 1971. 
4
  Новрузов  Р.Г.  Средства  выражения  определенности  и  неопределенности  в  современном 
азербайджанском языке. АКД. Баку, 1975. 

---

 
14 
Bunnan soń I.Isakov ózbek tilinde anıqsızlıqtıń
1
, Z.Ganeeva bashqurt tilindegi 
atawıshlarda  anıqlılıq  hám  anıqsızlıqtıń
2
,  T.Kurambaeva  túrkmen  tilinde  anıqlılıq 
hám anıqsızlıqtıń
3
 ańlatılıw jolların arnawlı izertlegen. Olardıń pikirinshe, anıqlılıq 
hám  anıqsızlıq  túrli  qurallar  járdeminde  ańlatılatu
ǵın  kategorial  túsinik.  Barlıq 
mánili sóz shaqapları anıqlılıq hám anıqsızlıq máni ańlatadı. Usı kózqarastan kelip 
shıǵıp, olar  óz  jumıslarında  anıqlılıq hám  anıqsızlıqtıń  leksikalıq,  morfologiyalıq 
hám sintaksislik usıllar menen ańlatılıwın izertleydi.  
Karaqalpaq  tilinde  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  ańlatılıwı  haqqında  bir 
qansha anıq hám keńirek pikirlerdi A.Bekbergenovtıń miynetlerinde
4
 ushıratamız. 
Ilimpaz  qaraqalpaq  tilindegi  anıqlılıq  máni  tartım  affiksleri,  atlıqtıń  aldında 
anıqlawısh  xızmetinde  kelgen  siltew  hám  belgilew  almasıqlarınıń,  -daǵı  affiksi 
arqalı  jasalǵan  kelbetliklerdiń,  kelbetliklerdiń  arttırıw  dárejesiniń  járdeminde 
ańlatılatu
ǵının kórsetedi.   
Qaraqalpaq  tiliniń  morfologiyası  boyınsha  jazıl
ǵan  jámáátlik  miynette
5
 
anıqlılıq hám anıqsızlıq máni arnawlı túrde sóz  etilmegen, biraq iyelik hám tabıs 
seplikleri  jal
ǵawları  anıq  predmetti  ańlatqanda  ashıq,  al  anıq  emes  predmetti 
ańlatqanda  jasırın  keletu
ǵını  eskertiledi.  Sonday-aq,  «bir»  sanlıǵınıń  artikl 
xızmetinde jumsalıwı haqqında pikirlerdi de ushıratamız.  
Tabıs  sepliginiń  tuwra  tolıqlawısh  xızmetinde  jalǵawlı  hám  jalǵawsız 
qollanılıwı  onıń  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  máni  menen  baylanısı  haqqında 
qaraqalpaq  tiliniń  sintaksis  tarawı  boyınsha  shıqqan  akademiyalıq  grammatikada 
dıqqatqa ılayıq pikirler bar. Grammatika avtorları anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń 
tuwra  tolıqlawısh  xızmetinde  kelgen  sózler  járdeminde  ańlatılıwı  sóz    etilgen 
miynetlerde  sın  kózqarastan    sholıw  jasaydı.  Onıń  juwmaǵında  tuwra 
tolıqlawıshtıń  formalıq  ózgesheligine  iye  bolıwın  hámme  waqıtta  anıqlıq  hám 
anıqsızlıq máni menen baylanıstırıwǵa bolmaydı. Sebebi qaraqalpaq hám basqa da 
túrkiy  tillerinde  jal
ǵawlı  formada  tuwra  tolıqlawıshtıń  anıq  emes,  al  kerisinshe 
jal
ǵawsız  formadaǵı  tuwra  tolıqlawıshtıń  anıq  predmetti  ańlatıw  faktleri 
ushırasatuǵını kórsetilgen.  
Sóz  etilip  otır
ǵan  máselege  baylanıslı  pikirler  qaraqalpaq  tili  basqa 
sistemada
ǵı  tiller  menen  salıstırılıp  úyrenilgen  miynetlerde  de  ushırasadı. 
A.Kurbanbaev óziniń bul máselege arnal
ǵan maqalasında
6
 nemis tilindegi artikller 
                                                 
1
 Исаков И. Значение и способы выражения неопределенности в современном узбекском языке. АКД. 
Ташкент, 1983.  
2
 Ганеева З.М. Средства выражения определенности – неопределенности в современном башкирском 
языке. АКД, Уфа, 1985. 
3
  Курамбаева  Т.С.  Выражение  определенности  и  неопределенности  в  туркменском  языке.  АКД, 
Ашхабад, 1989.  
4
 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги атлықтың айырым категориялары. –«Жас Ленинши» газетасы, 
1969,  1-июль,  №  52;  «Бир»  санлығының  мәнилери  ҳәм  қолланылыўы.  –Қарақалпақ  тили  бойынша 
изертлеўлер.  Нөкис,  1971,  192-207-бетлер;  Қарақалпақ  тилиндеги  санлықлар.  Нөкис,  1976,  31-42-бетлер; 
Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990, 55-бет.  
5
 Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1974, 57-59, 91-95-бетлер; Ҳәзирги қарақалпақ тили. 
Морфология. Нөкис, 1981, 52-53, 55-56, 90-93-бетлер. 
6
  Қурбанбаев  А.К.  К  вопросу  определенности  и  неопрделленности  в  разносистемных  языках.  –В 
журн.: Вестник ККАФАН УзССР, № 2, 1987, 71-76-бетлер.    

---

 
15 
menen  qaraqalpaq  tilindegi  onıń  xızmetin  atqaratuǵın  grammatikalıq  qurallardı 
salıstıradı. A.Qurbanbaev ta qaraqalpaq tilinde iyelik ham tabıs sepliklerin, «bir» 
sózin  artikl xızmetinde  jumsaladı dep  esaplaydı. Ol  anıqlılıq hám  anıqsızlıq  máni 
sózlerdiń leksikalıq mánisi arqalı da iske asatu
ǵının kórsetedi. 
Solay  etip,  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  ańlatılıwı  tek  qaraqalpaq  til 
biliminde  emes,  al  ulıwma  tyurkologiya  iliminde  ele  tolıq  sheshilmegen,  pikir 
talaslarına  iye  tárepleri  kóp  máselelerdiń  biri  sıpatında  kórinedi.  Ásirese, 
ilimpazlardıń  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  mániniń  iyelik  hám  tabıs  seplikleri  menen 
ańlatılıwı  haqqında  pikirleri  hár  qıylı.  Bull  pikirlerdi  úsh  topar
ǵa bóliwge boladı: 
1.  Birinshi  toparda
ǵı  ilimpazlar  (A.Kazambek,  N.K.Dmitriev  )  bul  sepliklerdiń 
ashıq formada keliwin anıqlılıq, al jasırın formada keliwin anıqsızlıq máni menen 
baylanıstıradı;  2.  Ekinshi  topardaǵı  ilimpazlardıń  (S.N.Ivanov,  S.A.Sokolov) 
pikirleri  birinshi  toparda
ǵı  ilimpazlardıń  pikirine  pútkilley  karama-qarsı.  Olardıń 
pikirinshe, «jasırın iyelik sepligi» yamasa «jalǵawsız tabıs sepligi» degen seplikler 
joq.  Jal
ǵawsız  formada  kelgen sózler  ataw  sepliginiń  xızmeti  boladı;  3.  Úshinshi 
toparda
ǵı  ilimpazlar  («Grammatika  altayskogo  yazıka»  miynetiniń  avtorları, 
A.A.Beglyarbekova,  E.Dáwenov,  A.Bekbergenov,  T.S.Kurambaev)  iyelik  hám 
tabıs seplikleriniń jasırın hám ashıq formaların bar dep esaplaydı, olardı anıqlılıq 
hám  anıqsızlıqtıń  ańlatılıwına  baylanıstıradı.  Sonıń  menen  birge,  basqa  da  stil`lik 
maqsetlerge  baylanıslı  iyelik  hám  tabıs  seplikleriniń  jalǵawları  eki  túrde 
qollanılıwın kórsetken.  
Túrkiy  tillerinde  anıqsızlıq  máni  ańlatıwda  «bir»  sanlı
ǵınıń  ornı  ayrıqsha. 
Onıń  artikllik  xızmeti  haqqında  ilimpazlardıń  pikirleri  birdey.  Tiykarınan  usı 
jokarıdaǵı  úsh  qural  –  iyelik  hám  tabıs  seplikleri,  «bir»  sanlıǵı  kóplegen 
ádebiyatlarda  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  máni  ańlatıwshı  grammatikalıq  qurallar 
sıpatında  úyrenilgen.  Al  sońǵı  ádebiyatlarda  anıqlılıq  hám  anıqsızlıqtıń  san  hám 
tartım  kategoriyalarınıń  formaları  menen  ańlatılıwı,  onıń  basqa  sóz  shaqapları 
menen baylanısı da úyrenilgen.  
Qaraqalpaq til biliminde anıqlılıq hám anıqsızlıq mánige baylanıslı terminler 
ádebiyatlarda  oǵada hár qıylı. Geypara  ilimpazlar bul máselelerdi «anıqlılıq hám 
anıqsızlıq» dep atasa, ekinshi bir izertlewshiler «belgili hám belgisizlik» terminleri 
menen ataydı. Jalǵawsız formadaǵı kelgen sózlerdi birde iyelik, tabıs seplikleriniń 
«ashıq»  yamasa  «jasırın»  formaları  dese, birde  «affikssiz iyelik  sepligi»  (yamasa 
tabıs sepligi) yamasa «jalǵawsız iyelik sepligi» terminleri menen ataǵan. 
Rus  tilinde  jazılǵan  miynetlerde  de  bul  mánilerdi  birde  «opredelennost»  - 
«neoprdelennost»,  birde  «definitivnost»  -  «infinitivnost»,  al  jalǵawsız  formadaǵı 
seplikler  birde  «oformlennıy»  -  «neoformlennıy»,  birese  «affiksalnıy»  - 
«bezaffiksalnıy» terminler menen atalıp júr.