Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Sóz jasawshı morfemalar 
 
Túbir  sózge  yamasa  tiykarlar
ǵa  qosılıp,  olardan  jańa  leksikalıq  mánige  iye 
bol
ǵan  sózlerdi  jasawshı  morfemalar  sóz  jasawshı  morfemalar  dep  ataladı. 
Máselen,  awıllıq,  alma,  bilgish,  qaraqalpaqsha,  aqla  sózlerindegi  lıq,  ma,  gish, 
sha, la qosımtaları sóz jasawshı morfemalar bolıp esaplanadı. 
Qaraqalpaq tilinde sóz jasawshı morfemalar sanı boyınsha o
ǵada kóp. Olardıń 
sóz jasaw mánileri de keń hám olar hár qıylı túbir yamasa tiykarlar
ǵa qosılıp, jańa 
sózlerdi  jasay  aladı.  Sóz  jasawshı  morfemalar  birinshi  gezekte  qanday  sóz 
shaqabına tán sózlerdi jasawına qaray toparlarǵa bólinedi. Qaraqalpaq tilinde tórt 
sóz  shaqabı  ózleriniń  sóz  jasawshı  affiks  morfemalarına  iye:  1.  atlıq  jasawshı 
morfemalar;  2.  kelbetlik  jasawshı  morfemalar;  3.  feyil  jasawshı  morfemalar;  4. 
ráwish jasawshı morfemalar. 
Sóz  jasawshı  morfemalar  sóz  jasaw  uqıplılı
ǵı  boyınsha  da  bólinedi.  Házirgi 
qaraqalpaq  tili  boyınsha  mektep,  orta  arnawlı  hám  joqarı  oqıw  orınları  ushın 
arnalıp  jazılǵan  sabaqlıqlarda  sóz  jasawshı  morfemalar  sóz  jasaw  uqıplılıǵına 
qaray  ónimli  hám  ónimsiz  sóz  jasawshı  morfemalar  sıpatında  eki  túrge  bólingen. 
Al  rus  til  bilimindegi,  ózbek  til  bilimindegi  ayırım  miynetlerde  morfemalar  bul 
qásiyeti  ja
ǵınan  3  toparǵa  bólingen:  1.  Ónimli  sóz  jasawshı  morfemalar;  2. 

---

 
30 
Ónimsiz  sóz  jasawshı  morfemalar;  3.  Az  yamasa  kem  ónimli  sóz  jasawshı 
morfemalar. 
Haqıyqatında da, qaraqalpaq tilindegi sóz jasawshı morfemalardıń sóz jasaw 
uqıplılıǵın  úyrenip  qaraǵanımızda,  olardı  eki  túrge  emes,  al  úsh  túrge  bólip 
úyreniw haqıyqatlıqqa sáykes keledi. Óytkeni, olardıń jańa sózlerdi jasaw qásiyeti 
úsh   túrli kórinedi. Máselen, atlıq jasawshı  =shı//=shi, -stan,  -ǵay morfemaların 
alıp  kóreyik.  Qaraqalpaq  tilindegi  =shı//=shi  morfeması  atlıqlardan  hám  atawısh 
feyillerden hár qıylı mánidegi dórendi atlıqlardı ónimli jasaydı: padashı, súwrechi, 
traktorshı,  dúkanshı,  staxanovshı,  moynaqshı,  oqıwshı,  oqıtıwshı    Al  -stan 
qosımtası  tiykarınan  millet  hám  xalıq  atamalarına  jalǵanıp,  orın  mánisin 
bildiriwshi  dórendi  atlıqlardı  jasaydı:  Qaraqalpaqstan,  Ózbekstan,  Túrkmenstan. 
Bul morfemanı kem ónimli sóz jasawshı morfema sıpatında qaraǵan durıs. Sebebi 
olar  tek  atlıqtan  atlıq  jasawshı  hám  tek  bir  sóz  jasaw  mánisin  (orınlıq  máni) 
jasawshı  morfema  bolıp  esaplanadı.  Al  -ǵay  qosımtası  tek  sanawlı  atlıq  sózlerge 
qosılıp  dórendi  atlıq  jasaydı:  quda+ǵay  =qudaǵay.  Sonlıqtan  bunday  affikslerdi 
ónimsiz sóz jasawshı affiksler dep ataw múmkin. 
 
Sóz  jasawshı  morfemalardıń  ta
ǵı  bir  ózgesheligi,  olar  belgili  bir  sóz 
shaqabına  tán  bolǵan  sózge  qosılıp,  sáykes  sóz  shaqabına  tán  jańa  tiykar  jasawı 
múmkin.  Máselen,  atlıq  jasawshı  morfema  atlıqqa  qosılıp  jańa  mánidegi  atlıqtı 
jasaydı.  Bul  ishki  jasalıw  dep  ataladı.  Máselen,  qaraqalpaq  tilinde  =shı//=shı 
morfeması  atlıqtan  atlıq  jasaydı:  balıq-balıqshı,  súwret-súwrechi,  -stan  affiksi  de 
atlıqtan atlıq jasaydı: qaraqalpaq - Qaraqalpaqstan, ózbek - Ózbekstan  
Sonıń menen sóz jasawshı morfemalar bir sóz shaqabına tán sózlerden ekinshi 
sóz shaqabına tán jańa sózlerdi jasaydı. Bul sırtqı jasalıw dep ataladı. Qaraqalpaq 
tilindegi  kópshilik  sóz  jasawshı  morfemalar
ǵa  sırtqı  jasalıw  qásiyeti  tán  boladı. 
Máselen, ush-qır (feyilden kelbetlik), serppeli (feyilden kelbetlik), tez-let (ráwishten 
feyil), qaralpaq-sha (atlıqtan ráwis).   
Qaraqalpaq  tilinde  atlıqlar  hám  feyillerdiń  jasalıwında  kómekshi 
morfemalardıń túrlerine kiretuǵın eliklewishler hám tańlaqlar da sóz jasaw tiykarı 
xızmetinde  kele  aladı,  yaǵnıy  atlıq  hám  feyil  jasawshı  ayırım  sóz  jasawshı 
morfemalar eliklewish hám tańlaqlardan atlıq hám feyillerdi jasay aladı. Máselen, 
tars-ıldı, shıj-ıq, tısır-la, jıbır-la, bar-la   
Sóz jasawshı morfemalar hár qıylı sóz jasaw mánilerine iye boladı. Máselen, 
qaraqalpaq  tilindegi  =shı//=shi  morfeması  tómendegidey  sóz  jasaw  mánilerin 
jasaydı. 
1. Belgili bir kásip penen  shu
ǵıllanıwshı adam mánisindegi atlıqlardı: balıq-
shı, súwret-sh.. 
2.  Belgili  bir  kásip  penen  shu
ǵıllanıwshı  adam  mánisindegi  hám  onıń  islew 
ornın bildiretuǵın atlıqlardı: dúkanshı, bufechi hám hám t.b.; 
3. Belgili bir orında jasawshı adam mánisin bildiretuǵın atlıqlardı: moynaqshı, 
xalqabadshı.  
4.  Belgili  bir  hárekettiń,  a
ǵımnıń,  adamnıń  tárepdarların,  qollap-
quwatlawshılardı bildiriwshi atlıqlardı: staxanovshı, chapaevshı.  

---

 
31 
Qaraqalpaq tilindegi sóz jasawshı morfemalar sóz tiykarların basqa kómekshi 
morfemalardan  burın  jal
ǵanadı.  Máselen,  balıq-shı-larımızdıń,  bala-lıq-ta.    Eger 
sóz  de  sóz  jasawshı  morfema  eki  yamasa  onnan  da  kóp  bolsa,  olar  biriniń  izinen 
biri jal
ǵanadı: balıq-shı-lıq, aqıl-sız-lıq.  
Ayırım  sóz  jasawshı  morfemalar  sóz  ózgertiwshi  morfemadan  soń  da 
jal
ǵanadı: qalada-ǵı, qaharmanlar-sha.  Bunday sóz jasawshı morfemalar postfiks 
dep  ataladı.  Qaraqalpaq  tilinde  postfiks  xızmetinde  =ǵı//=gi,  qı//=ki,  sha//=she 
morfemaları atqaradı. 
50-jıllardıń  baslarınan  baslap  til  bilimine  affiksoidlar  túsinigi  kelip  keldi. 
Dáslep  bul  túsinik  «yarım  affiks»,  «yarım  suffiks»  yamasa  «yarım  prefiks» 
atamaları menen ataldı. Affiksoidlar - bular yarım mánili qosımtalar. Olar qosımta 
sıpatında  sóz  jasawshı  morfemalar  sıyaqlı  sózlerge  qosılıp,  onnan  jańa  mánidegi 
dórendi  tiykarlardı  jasaydı.  Qaraqalpaq  tilindegi  affiksoidlar
ǵa  xana,  kesh, nama, 
tanıw,  kór    kiredi.  Olar  tek  atlıqlarǵa  qosılıp,  jańa  mánidegi  atlıqlardı  jasaydı: 
malxana, paxtakesh, háptenama, Berdaqtanıw, sútxor.  
Qaraqalpaq tilinde ayırım affiksoidlar forma jasaw xızmetin de atqaradı. Bul 
topar
ǵa erkeletiw, kishireytiw, húrmet etiw sıyaqlı mánilerdi bildiriwshi jan, xan, 
tay,  ay,  biybi,  bay  sıyaqlı  affiksoidlar  kiredi.  Máselen,  Kámiljan,  Atajan,  Ataxan, 
Sánemay, Gúlbiybi, Kárimbay.