Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
balıqshı sózi, al balıqshı sóziniń jasalıwı ushın tiykar balıq. Demek bunnan
kórinedi, tiykar xızmetinde dórendi sóz de, túbir sóz de kele aladı. Eger tiykarlar jańa leksikalıq mánige iye sózlerdiń jasalıwına tiykar bolsa, ol sóz jasaw tiykarı dep ataladı. Al tiykarlar jańa forma jasaw tiykarı xızmetin atqarsa, ol forma jasaw tiykarı bolıp esaplanadı. Máselen, balıqshı hám balıqlar sózlerin alıp qara ǵanımızda, dáslepki sózde balıq sózi jańa sóz jasaw tiykarı xızmetin atqarıp tur, al balıqlar sózinde balıq sózi forma jasaw tiykarı xızmetin atqarıp tur. Tiykar túsinigi túbir túsiniginen óziniń dórendi halda bolıwı menen de ajıraladı. Al túbirlerdi dórendi yamasa dórendi emes dep qarawǵa bolmaydı. Qospa sózler bunıń ayqın mısalı bola aladı. Taxtakópirde salı mol boldı, degen gápte Taxtakópir bir tiykar xızmetin atqarıp tur. Biraq onıń eki túbirden jasal ǵanı anıq. Birikken qospa sóz sıpatında ol bir dórendi tiykar xızmetin atqarıp tur. Ulıwma aytǵanda, sóz tiykarı sózdiń qurılısında ayrıqsha bólek bolıp leksikalıq mánige iye boladı. Qaraqalpaq tilinde tiykar xızmetin túbir sózler, 25 dórendi sózler, qospa sózler atqaradı. Qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalar affiks morfemalardan tek mánisi hám qollanılıwı boyınsha emes, al seslik dúzilisi boyınsha da ajıraladı. Prof. N.A.Baskakov túrkiy tillerdegi, sonıń ishinde qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalar seslik dúzilisi hám buwın qurılısı boyınsha «dawıssızdan dawıslı + dawıssız» qurılısına iye bolǵanın, soń onıń ózgeriwi hám rawajlanıwı arqalı túbir morfemalardıń tómendegidey túrleri qálipleskenin kórsetedi. Ilimpaz morfemalardıń jetinshi hám segizinshi túrleriniń az ushırasatu ǵının, olardıń ózlestirilgen túbir morfemalar ekenin atap kórsetedi. Al ekinshi túbir morfemalardıń birinshi túbir morfemalardıń birigiwinen payda bolǵan, deydi. Túrkiy tillerde túbir morfemalardıń qurılısı dáslep dawıslı, dawıssız + dawıslı, dawıslı+dawıssız bolǵan dep esaplaytuǵın ilimpazlar da bar. Biraq kópshilik izertlewshiler óz miynetlerinde N.A.Baskakovtıń pikirin maqullaydı. Qaraqalpaq tili ushın túbir morfemalardıń bir buwınlı bolıp keliwi erteden tán bol ǵan qubılıs. Lekin tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında tillerdiń óz ara tásiri, bir tilden ekinshi tilge sózlerdiń ózlestiriliwi ulıwmalıq tillik nızam. Qaraqalpaq tiliniń de ásirler dawamında rawajlanıwı, basqa tillerdiń tásiri nátiyjesinde eki hám onnan da kóp buwınlı túbir morfemalar eki túrli jol menen payda boladı: birinshiden, tildiń tariyxiy rawajlanıwı dawamında túbir morfema menen affiks morfemalardıń shegarasınıń ózgeriwi, olardıń bir-birine sińisip ketiwi, morfemalardıń jılısıwı arqalı. Buǵan morfemalar qurılısında ushırasatuǵın sińisiw hám jılısıw qubılısları mısal bola aladı. Máselen, házirgi qaraqalpaq tilindegi semir, semiz, jaq, jan, qızıl, jasıl, bilezik, toqsan hám taǵı basqa sózler sińisiw qubılısına ushırap, kóp buwınlı túbir morfemalardıń payda bolıwına alıp kelgen. Al ol, bul, dos, qas sózleri jılısıw qubılısına ushıra ǵan. Ekinshiden, basqa tillerden túbir halında ǵı kóp buwınlı túbir morfemalar ózlestiriw arqalı: muǵallim, qálem, kitap, báhár, dárwaza, traktor, taburetka, romantizm Házirgi qaraqalpaq tilinde bir buwınlı túbir morfemalardıń seslik dúzilisleri tómendegishe: 1. Bir dawıslıdan ibarat túbir morfemalar. Bunday morfemalardıń sanı az. Tek ayırım dawıslılar tańlaq mánisinde túbir morfema xızmetin atqarıwı mumkin. Qaraqalpaq tilinde a, o, á sesleri tańlaq mánisinde kele aladı. A,-dedi ol awırǵanına shıday almay (Sh.Seytov). O, mańlayımda parlap janǵan shoq juldızım (Ó.Xojaniyazov). 2. Dawıslı + dawıssızdan ibarat bir buwınlı túbir morfemalar: ol, al, aq, ur, er, ósh Bunday seslik dúziliske iye túbir morfemalar házirgi qaraqalpaq tilinde kóp. 3. Dawıssız+dawıslıdan ibarat bir buwınlı túbir morfemalar sanı boyınsha az: má, je, de. 4. Dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: taw, nan, qan, may, bur, tur, júr. 5. Dawıslı + dawıssız + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: órt, erk, ant , ayt. Ayırım dawıslı + dawıssız + dawıssız túrindegi buwınlardıń eki buwınlı morfemalarǵa aylanıp ketiwi ushırasadı. Mısalı: ald-ı, art-ı, ust-i. 6. Dawıssız + dawıslı, dawıssız + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: tórt, qant, túrt, murt 7. Dawıssız + dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: stol, shkaf, xlor, krem Demek, bul túrdegi bir buwınlı túbir morfemalar rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen morfemalar bolıp esaplanadı. 8. Dawıssız + 26 dawıslı + dawıssız + dawıssız + dawıssız túrindegi buwınlı túbir morfemalar: punkt, tekst, tembr Bul túrdegi bir buwınlı túbir morfemalar da qaraqalpaq tiline basqa tilerden ózlestirilgen. Qaraqalpaq tilindegi bir buwınlı túbir morfemalardıń mánilerin úyrenip qara ǵanımızda, olardıń kópshiligi ushın polisemiya, omonimiya qubılısları tán. Ásirese, dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalardıń ishinde bas, kóz, ayaq, qulaq, bel, bet, júz sózler bu ǵan mısal boladı. Ayırım túbir morfemalarǵa affiks morfemalar jalǵanǵanda keyingi tásirge ushırap, túbirde seslik ózgerisler boladı. Mısalı: taraq-taraǵı, gúrek-gúregi, júrek- júregi Ayırım túbir morfemalarda ǵı seslik ózgerisler tildiń tariyxıy rawajlanıw barısında qáliplesken. Mısalı: kewil-kóńil, samal-shamal Tariyxıy rawajlanıwlar barısında morfemalar qurılısında túrli ózgerisler júzege keliwi múmkin. Bunda túbir morfemalar menen kómekshi morfemalar bir-birine sińisip morfemalar shegarası ózgeriwi yamasa morfemalar quramındaǵı ayırım sesler túsip qalıwı, bolmasa olardıń quramında jańa seslerdiń payda bolıwı nátiyjesinde olardıń buwın qurılısında ózgerisler bolıwı múmkin. Bular házirgi túbir hám tariyxıy túbir túsiniklerin keltirip shı ǵaradı. Máselen, házirgi qaraqalpaq tilindegi júrek, pıshqı, jam ǵır, kómpek, ótmish, shómish Kóp buwınlı túbir morfemalardı tallap qara ǵanımızda, olardıń dáwirler dawamında ózgerislerge ushıraǵanın kóriwge boladı. Bul morfemalar házirgi túbir sıpatında bahalanadı. Olardıń tariyxıy túbirleri etimologiyalıq sózliklerde kórsetiliwinshe, júr, ja(eǵ), kóm, ot, shóm bolǵan. Ayırım morfemalardıń tariyxıy yamasa házirgi túbir ekenligin etimologiyalıq tallaw arqalı anıqlaw qıyın. Bunday jaǵdayda olardı salıstırıw arqalı anıqlaw mumkin. Máselen, kóz-kór, ajrat-ayır, balta-bal ǵa, qızıl-qızar Bul sózlerdegi ayırım bóleklerdiń bir-birine usaslıǵı, mánilik jaqtan baylanısı olardıń bir túbirden ekenin, dórendi sóz ekenin tastıyıqlaydı. Máselen, qarın sózin alıp qarayıq. Onıń qurılısındaǵı ın bólegi ayırıqsha morfema sıpatında da qollanıladı: egin, tógin, jawın Al ayırım sózlerde olar túbir morfema qurılısına sińip ketken jaǵdayda ushırasadı: jelin, kelin. Usılardı salıstıra otırıp qarın sózindegi ın bólegi tiykarında affiks morfema ekenin bilemiz. Bunday sózlerdi qaraqalpaq tilinen kóplep keltiriwge boladı. Máselen, terek, sır ǵa, qabırǵa, eshki, kópir Bular kóp morfemalı sózler bolıp tariyxıy rawajlanıw barısında bir morfemalı sózlerge aylanǵan. Qaraqalpaq tilinde basqa tillerden, atap aytqanda, arab-parsı tillerinen, rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen sózler kóp. Máselen, televidenie, miyman, oramal, respublika, nákás Olarda qaraqalpaq tilinde morfemalar ǵa bóliwge bolmaydı, biraq óz tillerinde olar morfemalarǵa ajıratıladı. Ayırım ádebiyatlarda qaraqalpaq tilinde biy, na, ná prefiksleri bar dep kórsetiledi. Biraq ol qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerine jal ǵana almaydı. Sonlıqtan olardı qaraqalpaq tiliniń prefiksleri sıpatında qaray almaymız. Olar tek bir topar sózler menen kirgen: biyaqıl, namaqul, biyádep, námárt hám t.b. Házirgi qaraqalpaq tilinde ja ǵımlı, barǵısı, aldın, jıldam, ılǵar túbirler de 27 bar. Olardıń eki morfemadan dúzilgeni anıq sezilip turadı. Biraq olardı házirgi qaraqalpaq tilinde morfemalar ǵa bóliwge bolmaydı. Bunday túbirlerdegi morfemalar bir-birine sińisip ketken. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|