Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

morfemalar hám affiks morfemalar. 
Túbir  morfemalar  menen  affiks  morfemalar  arasında
ǵı  tiykarǵı  ózgeshelik 
olardıń  mánisinde  bolıp,  túbir  morfemalar  leksikalıq  máni,  al  affiks  morfemalar 
grammatikalıq  máni  ańlatadı.  Ekinshiden,  túbir  morfemalar  qollanıwı  boyınsha 
erkin bolıp, olar bólek turıp ta, kómekshi morfemalardı qabıllap ta qollanıladı. Al 
affiks morfemalar bólek turıp qollanılmaydı, tek túbir morfemalar menen kelip sóz 
jasaw,  forma  jasaw  yamasa  sóz  ózgertiw  sıyaqlı  grammatikalıq  xızmetlerdi 
atqaradı. 
Sózlerdi  morfemalar
ǵa  ajıratqanda  morfemalar  arasındaǵı  semantikalıq 
baylanıstı  esapqa  alıw  kerek.  Máselen,  balıqshılıq  sózi  úsh  morfemadan  ibarat: 
balıq-shı-lıq. Al adamgershilik sózi eki morfemadan ibarat: adam-gershilik. Sebebi 
bul  sózdi  adam-ger-shi-lik  sıyaqlı  morfemalar
ǵa  ajıratıwǵa  bolmaydı.  Óytkeni 
adamger,  adamgershi  degen  sóz  joq.  Morfema  bul  máni  ańlatıwshı  eń  kishi  til 
birligi  bol
ǵanlıqtan  sózdiń  joqarıda  keltirilgen  bólekleri  morfema  bola  almaydı. 

---

 
21 
Ekinshiden,  sózlerdi  morfemalar
ǵa  ajıratqanda  onıń  qurılısındaǵı  hár  bir 
morfemanı  basqa  sózlerde  ushırasatuǵın,  tilde  tayar  halında  ushırasatuǵın 
morfemalar  menen  salıstırıw  zárúr.  Máselen,  aqıllı,  aqılsız,  aqılgóy  sózlerin 
salıstırǵanda, olardıń  barlıǵında aqıl morfeması túbir morfema bolıp esaplanadı. 
Aqıllı  sóziniń  qurılısındaǵı  lı  morfeması  júrekli,  hújdanlı,  arlı    sózlerde,  aqılsız 
sóziniń qurılısında
ǵı -sız morfeması oysız, uyacız, arsız  sózlerde, aqılgóy sóziniń 
qurılısındaǵı góy morfeması, zamanagóy, arzagóy, dámegóy  sózlerde ushırasadı. 
Bular  kórsetilgen  morfemalardı  qaraqalpaq  tilinde  ayırıqsha  morfemalar  sıpatında 
qarawımızǵa tiykar boladı. 
Ulıwma  aytqanda,  morfemika  -  sózlerdiń  qurılısındaǵı  eń  kishi  mánili 
bólekler  bol
ǵan  morfemalar  haqqında  til  biliminiń  ayırıqsha  bir  tarawı  bolıp 
esaplanadı.  Morfemika  tarawı,  morfemalar,  olardıń  túrleri  haqqında  qısqasha 
túsinikler  beriw  búgingi  kúni  mektep  ba
ǵdarlamalarına,  sabaqlıqlarına  kirgiziliwi 
kerek.  Al  joqarıda  hám  orta  arnawlı  oqıw  orınlarındaǵı  qaraqalpaq  tili  boyınsha 
sabaqlıqlardan  morfemika  máseleleri  keń  orın  alıwı  kerek.  Sonda  birinshiden, 
mektep,  orta  arnawlı  hám  joqarı  oqıw  orınlarında  qaraqalpaq  tilin  oqıtıwda 
baylanıs  kelip  shıǵadı.  Nátiyjede  til,  onıń  birlikleri,  til  birlikleriniń  atqaratuǵın 
xızmetleri  haqqında  durıs,  tolıq  hám  hár  tárepleme  túsinik  beriwge  hám  alıwǵa 
erisemiz.