Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
Forma jasawshı morfemalar 
 
Joqarıda aytıp ótkenimizdey, forma jasawshı morfemalar birde sóz jasawshı, 
birde  sóz  ózgertiwshi  morfemalar  sıpatında  da  qarastırılıp  kiyatır.  Biraq  olardı 
affiks morfemalardıń ayırıqsha bir túri sıpatında úyrengen maqul. Forma jasawshı 
morfemalar  haqqında  hár  qıylı  kóz-qaraslardıń  bolıwı  affiks  morfemalardıń 
arasındaǵı sinonimiya, omonimiya, kóp mánilik qubılıslarına baylanıslı. Máselen, 
qaraqalpaq  tilindegi  -lar//-ler  morfeması  baslawısh  penen  bayanlawıshtı 
baylanıstırıw  ushın  xızmet  etedi.  Sonlıqtan  ol  sóz  ózgertiwshi  morfema  qatarına 
kiredi.  Biraq  -lar//-ler  morfeması  barlıq  waqta  baslawısh  penen  bayanlawısh 
arasında sintaksis xızmet atqarmaydı. Kóplegen ilimpazlardıń tastıyıqlaǵanınday, -
lar//-ler  morfeması  kóp  funkcionallı  morfema  bolıp  esaplanadı.  Ol  tek  sóz 
ózgertiwshi  morfema  emes,  al  forma  jasawshı  morfema  xızmetin  de  atqaradı. 
Máselen,  men  kitap  satıp  aldım,  degen  gáptegi  kitap  satıp  kóplikke  qoyıp,  men 
kitaplar satıp aldım, degen jaǵdayda da lar morfeması ayırıqsha sintaksislik xızmet 
atqarıp tur
ǵan joq. Demek, bul jerde ol forma jasawshı morfema xızmetinde kelip 
tur.  Al  -lar//-ler  morfeması  almasıqlar
ǵa  jalǵanǵanda  sintaksislik  xızmet  atqarıp, 
sóz ózgertiwshi morfema boladı. Máselen, bizler bardıq. Olar keldi.  
Qaraqalpaq tilinde ayırım affiks morfemalar birde sóz jasawshı, birde forma 
jasawshı morfema bolıwı múmkin. Máselen, -la//-le morfeması qaraqalpaq tilinde 
feyilden basqa sóz shaqaplarına jal
ǵanıp, dórendi feyillerdi jasaydı: úshle, tayaqla, 
barla, háremle, kóple  Bul sózlerde -la//-le sóz jasawshı morfema xızmetin atqarıp 
tur.  Al  ol  feyil  sózlerge  qosıl
ǵanda  forma  jasawshı  morfema  xızmetin  atqaradı: 

---

 
32 
búkle, sabala, úykele, qarmala, sıypala.  
Bulardan juwmaq shıǵara otırıp, forma jasawshı morfemalarǵa tómendegishe 
anıqlama  beriwge  boladı:  forma  jasawshı  morfemalar  sózlerge  qosılıp  erkeletiw, 
kishireytiw, húrmetlew, shegaralaw, arttırıw, kemitiw, kúsheyttiriw, gúman, shama  
grammatikalıq  mánilerdi  bildiretuǵın  affiks  morfemalardıń  bir  túri  bolıp 
esaplanadı.  Sóz  ózgertiwshi  morfemalar  da  grammatikalıq  máni  bildiredi.  Biraq 
olar  sózlerdi  baylanıstırıw  xızmetin  de  atqaradı.  Forma  jasawshı  morfemalar 
sózdiń leksikalıq mánisin qosımsha reńk beredi. Olar paradigma dúzbeydi. 
Qaraqalpaq  tilindegi  forma  jasawshı  morfemalarǵa  atlıqtıń  kishireytiwshi  -
sha//-she,  -shıq//-shik,  -shaq//-shek,  -alaq,  -laq  morfemaları,  erkeletiwshi  -tay 
morfeması,  húrmet,  sıylasıqtı  bildiriwshi  -jan  morfemaları  kiredi.  Máselen, 
kitapsha,  gilemshe,  maydansha,  ógizshe,  tóbeshik,  qılshıq,  inishek,  qulınshaq, 
tayınshaq,  shaqalar,  qızalaq,  botalaq,  taylaq,  qoshantay,  bóketay,  aǵay,  apay, 
a
ǵajan,  jeńgejan.    Forma  jasawshı  morfemalardıń  qanday  máni  jasap  turǵanı 
kontekstke  baylanıslı  boladı.  Máselen,  -jan  morfeması  húrmet,  sıylasıq  mánisin, 
sonday-aq  erkeletiw  hám  húrmetlew  mánilerin  bildiriwi  múmkin.  Qol  ushıńdı 
bermeyseń  be,  jeńgejan  (xalıq  qosı
ǵı).  Turaǵoysań-o,  Artıqjan,  sáske  bolıp  ketti 
ǵoy (K.Allambergenov). 
Keltirilgen  mısallardaǵı  birinshi  gápte  -jan  morfeması  húrmet,  sıylasıq 
mánisin, ekinshi mısalda erkeletiw mánisin bildirip tur. 
Qaraqalpaq  tilindegi  -sha//-she,  -shaq//-shek  morfemaları  sóz  jasawshı 
morfemalar xızmetin de atqaradı. -Sha//-she morfeması ráwish jasawshı morfema 
xızmetin,  -shaq//-shek  kelbetlik  jasawshı  morfema  xızmetin  atqaradı: 
qaraqalpaqsha, mártlershe, maqtanshaq, kewilshek.  
Qaraqalpaq tilindegi forma jasawshı morfemalarǵa kelbetliktiń hám ráwishtiń 
dárje  formaların  jasawshı  -
ǵısh//-gish,  -ildir,  -law//-lew,  -is,  ǵılt,  ǵıltım  sıyaqlı 
morfemaları  kiredi.  Olar  belgilerdiń  artıqlıq,  kemlik  mánilerin  bildiredi.  Mısalı, 
qızǵısh, kógis, kógildir, qızıllaw, qızǵılt, qızǵıltım.  
Sanlıqlardıń -ınshı//-inshi, -lanshı//-lenshi, -aw//-ew, -laǵan//-legen, -lap//-lep 
morfemaları  da  forma  jasawshı  morfemalar  bolıp,  olar  shamalıq,  retlik, 
ulıwmalastırıw sıyaqlı mánilerdi bildiredi. 
Qaraqalpaq  tilindegi  feyillerdiń  forma  jasawshı  morfemaları  kóp.  Bu
ǵan 
feyildiń bolımsız túrin jasawshı -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe meyil kategoriyasınıń -
ayın//-eyin, -ayıq//-eyik, -ǵay//-gey, -qay//-key, -ǵı//-gi, -qı//-ki, -sa//-se, -maqshı//-
mekshi, -baqshı//-bekshi, -paqshı//-pekshi morfemaları, túr kategoriyasınıń -la//-le, 
ala,  ıstır//-istir,  -ǵıla//-gile,  -qıla//-kile,  -ǵıshla//-gishle,  -qıshla//-kishle,  -mala//-
mele, 
-bala//-bele, 
-pala//-pele, 
-ıńqıra//-ińkire, 
-ımsıra//-imsire, 
dáreje 
kategoriyasınıń -ın//-in, n, -ıl//-il, l, -ıs//-is, -dır//-dir, -tır//-tir, -qız//-kiz, -ǵız//-giz, 
-ıt//-it, t, set, -qar//-ker, -
ǵar//-ger, -qır//-kir, -ǵır//-gir, -ar//-er, -ır//-ir morfemaları 
kiredi.  Sonday-aq  kelbetlik  feyil,  hal  feyil,  atawısh  feyildiń  formaları  da  forma 
jasawshı morfemalar qatarına kiredi. 
Forma jasawshı morfemalarǵa házirgi qaraqalpaq tilinde sóz jasawshı yamasa 

---

 
33 
sóz ózgertiwshi xızmet atqaratu
ǵın, biraq ayırım tiykarlarǵa qosılıp bunday xızmet 
atqara  almaytu
ǵın  morfemalar  da  kiredi.  Máselen,  buǵan  zorǵa,  birden,  birge  
sózlerdegi seplik jal
ǵawları, shayqa (juwıw mánisindegi), bura, julqı, apası, súrt, 
paxtazar sózlerindegi qosımtalar kiredi. 
Qaraqalpaq  tilindegi  eliklewish  sózlerde  de  forma  jasawshı  morfemalar 
ushırasadı.  Máselen,  taqır-tuqır,  degende  -ır//-ur  morfemalardı  forma  jasaw 
xızmetin atqarıp tur.