Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Affiks morfemalardıń seslik dúzilisi hám buwın qurılısı 
 
Qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalar  seslik  dúzilisi  hám  buwın  qurılısı 
boyınsha  oǵada  hár  qıylı.  Ayırım  affiks  morfemalar  tek  bir  fonemadan  dúziledi. 
Joqarıda aytıp ótkenimizdey, buwınnan kishi morfema bolmaydı. Sonlıqtan ayırım 
affiks morfemalardıń tek dawıssız fonemadan ibarat variantları morfema xızmetin 
atqara almaydı. Al dawıslı fonemalardıń ishinde a, e, ı, i fonemaları hár qıylı affiks 
morfema  xızmetin  atqaradı.  Máselen,  a  foneması  apam-a,  aǵa-ma    sózlerde  sóz 
ózgertiwshi,  san-a,  qan-a  sózlerde  sóz  jasawshı,  bar-a,  tur-a  hám    hám  t.b. 
sózlerde  forma  jasawshı  affiks  morfema  xızmetin  atqaradı.  Sonda-aq  e,  ı,  i 
fonemaları da a foneması sıyaqlı morfema xızmetin atqaradı. 
Házirgi 
qaraqalpaq  tilinde  eki  fonemalı  dawıslı+dawıssız  hám 
dawıssız+dawıslı túrindegi affiks morfemalar sanı boyınsha oǵada kóp. Olar ashıq 
hám  tuyıq  buwınlardan  dúzip,  hár  qıylı  affiks  morfema  xızmetinde  jumsaladı. 
Máselen, dawıslı+dawıssız: aq qosımtası sóz jasawshı morfema xızmetin atqaradı: 
qorıq+aq=qorqaq;  ın  qosımtası  forma  jasawshı  morfema  xızmetin  atqaradı: 
kiy+in=kiyindi;  ım  qosımtası  sóz  ózgertiwshi  morfema  xızmetin  atqaradı: 
kitap+ım=kitabım;  dawıssız+dawıslı  túrindegi  affiks  morfemalar:  shı  qosımtası 
sóz  jasawshı  morfema  xızmetin  atqaradı:  balıq+shı=balıqshı; 
ǵa  qosımtası  sóz 
ózgertiwshi  morfema  xızmetin  atqaradı:  oqıw+ǵa=oqıwǵa;  sha    qosımtası  forma 
jasawshı morfema xızmetin atqaradı: kitap+sha=kitapsha. 
Al  úsh  fonemalı  affiks  morfemalar:  1.  dawıssız+dawıslı+dawıssız;  2. 
dawıslı+dawıssız+dawıslı;  3.  dawıssız+dawıssız+dawıslı  túrinde  ushırasadı. 
Olardıń  ishinde  qamaw  buwın  túrindegi  affiks  morfemalar  házirgi  qaraqalpaq 
tilinde  kóp  ushırasadı.  Al  keyingi  eki  túri  siyrek  ushırasadı:  al-ası,  ber-esi,  móń-
ire, atası-nda.  
Úsh fonemalı affiks morfemalar bir buwınlı (nan, den, lıq)  hám eki buwınlı 
(ası, shılıq) bolıp keledi. 
Tórt fonemalı affiks morfemalar da eki buwınlı bolıp, seslik dúzilisi boyınsha 
tómendegi túrlerge bólip kórsetiwge boladı: 1. BABA -nama, xana, =malı//=meli  
 
2.  ABAB  -alaq,  =ıraq//=irek,  =awıq//=ewik    3.  ABBA  -  =ıldı//=ildi, 
ılda//=ilde  4. BABB - ǵılt. 5. BBAB - stan, ltım.  
Qaraqalpaq  tilindegi  tórt  fonemalı  affiks  morfemalar  eki  buwınnan  turadı, 
olardıń dáslepki eki túri ónimli, al sońǵı úshewi siyrek ushırasadı. Tórt fonemalı 
affiks morfemalar eki affikstiń birigiwinen, affiksoidlardan ibarat. 
Qaraqalpaq  tilinde  bes,  altı  fonemalardan  ibarat  affiks  morfemalar  da 

---

 
34 
ushırasadı.  Olar  eki,  ayırımları  úsh  affikstiń  qospalanıwınan  jasalǵan.  Máselen, 
kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyildiń qospa formaları. 
Ulıwma  aytqanda,  affiks  morfemalar  seslik  dúzilisi  hám  buwın  qurılısı 
boyınsha  túbir  morfemalarǵa  usas  bolıwı  menen  bir  qatarda  ózine  tán 
ózgesheliklerge de iye boladı. Olar kómekshi sózlerden de bir qatar ózgeshelikleri 
menen ajıralıp turadı.