Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Affiks morfemalar 
 
Affiks  morfemalar  túbir  morfemalardan  bir  qatar  ózgesheliklerge  iye. 
Birinshiden,  túbir  morfemalar  sanada  sáwleleniwshi  materiallıq  máni  bildiredi,  al 
affiks  morfemalar  tek  grammatikalıq  mánige  iye  boladı.  Máselen,  oqıwshı  degen 
sózdi  alıp  qarayıq.  Bul  sóz  úsh  morfemadan  ibarat:  oqı-w-shı.  Birinshi  morfema 
(oqı)  túbir  morfema.  Onı  aytqanımızda  yamasa  esitkenimizde  sanamızda  háreket 
mánisi payda boladı. Bul onıń materiallıq mánisi bolıp tabıladı. Al ekinshi (w) hám 
úshinshi  (shı)  morfemaları  materiallıq  mánige  iye  bolmaydı.  Olar  tek  sóz 
qurılısında túbir morfemalarǵa hár qıylı grammatikalıq mániler beredi. Ekinshiden, 
affiks  morfemalardıń  túbir  morfemalardan  ózgesheligi  olardıń  qollanılıw 
múmkinshiliginde  bolıp  esaplanadı.  Túbir  morfemalar  bólek  turıp  ta,  sóz 
qurılısında  affiks  morfemalar  menen  qosılıp  ta  qollanıla  aladı.  Al  affiks 
morfemalar jeke halda qollanılmaydı, tek sóz qurılısında túbir morfemalar  menen 
qollanıladı.  Usılardan  juwmaq  shıǵarıp,  affiks  morfema  degende  jeke  turıp 
qollanıla almaytuǵın, leksikalıq mánige iye emes, túbir morfemalarǵa qosılıp onıń 
leksika-grammatikalıq  ózgeshelikleri  menen  baylanıslı  bol
ǵan hár qıylı  mánilerdi 
bildiriwge xızmet etetuǵın morfemalardı túsinemiz. 
Affiks  morfemalar  til  biliminde  affiksler  dep  te  ataladı.  Olar  mánisi  menen 
xızmeti  jaǵınan  hár  qıylı  bolıp  keledi.  Ayırım  affiksler  túbir  morfemalarǵa 
jal
ǵanıp,  olardıń  leksikalıq  mánisin  ózgertedi.  Máselen,  aqıl-lı,  bil-gish,  sız-ǵısh, 
qaraqalpaq-sha, balıq-shı  sózlerdegi lı, gish, 
ǵısh, sha, shı afiksleri jańa sóz jasaw 
xızmetin atqarıp tur. Al kel-gen, qızıl-ıraq, bar-ǵay, búk-le sıyaqlı sózlerdegi gen, 
ıraq,  ǵay,  le  affiksleri  forma  jasaw,  kitab-ım,  keldi-k,  kitap-tıń  sıyaqlı  sózlerdegi 
ım, k, tıń affiksleri sóz ózgertiw xızmetin atqarıp tur. 
Biraq qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardı mánisi hám xızmeti boyınsha 
túrlerge  bóliw  mektep  sabaqlıqlarında  basqa,  joqarı  oqıw  orınları  ushın  arnal
ǵan 
sabaqlıqlarda  basqasha  berilgen.  Máselen,  mektep  sabaqlıqlarında  affiks 
morfemalar  sóz  jasawshı  qosımtalar  hám  sóz  ózgertiwshi  qosımtalar  dep  ekige 
bólingen. Forma jasawshı qosımtalar sóz jasawshı qosımtalar sıpatında úyrenilgen. 
Al  joqarı  oqıw  orınları  ushın  arnalǵan  sabaqlıqlarda  olar  sóz  jasawshı  affiksler, 
forma  jasawshı  affiksler  hám  sóz  ózgertiwshi  affiksler  dep  úsh  túrge  bólip 
úyretilgen.  Ózbek  tilindegi  affiks  morfemalar  bolsa  sóz  jasawshı  affiksler  hám 
forma  jasawshı  affiksler  dep  ekige  bólinip,  forma  jasawshı  affikslerdiń  ózi 
sintaksislik  xızmet  atqarıwshı  affiksler  hám  sintaksislik  xızmet  atqarmaytuǵın 
affiksler,  bolmasa  kategorial  forma  jasawshı  affiksler  hám  kategorial  forma 
jasamaytu
ǵın affiksler dep bólingen. 
Qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalardı  sóz  jasawshı  affiks  morfemalar, 
forma  jasawshı  affiks  morfemalar,  sóz  ózgertiwshi  affiks  morfemalar  dep  úsh 

---

 
28 
topar
ǵa bólip úyreniw teoriyalıq jaqtan da,  ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye 
boladı.  Sebebi  affiks  morfemalardıń  úsh  túri  arasında  mánilik  jaqtan  da,  xızmeti 
ja
ǵınan  da  ayırmashılıqlar  bar.  Sonda  biz  affiks  morfemalardıń  hám  olardıń 
túrlerin durıs hám hár tárepleme úyreniwge múmkinshilik alamız. 
Qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalar  sózlerdiń  qurılısında
ǵı  ornına  qaray 
suffiks,  posfiks,  jal
ǵaw  sıyaqlı  túrlerge  bólinedi.  Suffiks  degenimiz  túbir 
morfema
ǵa  tikkeley  jalǵanǵan  sóz  jasawshı  affiksler.  Máselen,  balıqshı,  aqıllı, 
qaraqalpaqsha, birle sıyaqlı sózlerde shı, lı, sha, le morfemalardı suffiks xızmetin 
atqarıp  tur. Al postfiks degenimiz  sóz ózgertiwshi  affikslerden  soń  jal
ǵanǵan sóz 
jasawshı  affiksler  bolıp  esaplanadı.  Máselen,  úydegi,  qaladaǵı,  qaharmanlarsha 
sózlerindegi  gi,  sha    affiksleri  túbir  morfemalar
ǵa  sóz  ózgertiwshi  affikslerden 
keyin  kelip  jal
ǵanıp  tur.  Biraq  qaraqalpaq  tilinde  postfikslerdiń  sanı  sheklengen. 
Tek =
ǵı//=gi, =qı//=ki, =sha//=she affiksleri postfiks xızmetinde jumsala aladı. 
Jal
ǵawlar  degenimiz  -  bular  sóz  ózgertiwshi  affiks  morfemalar  bolıp 
esaplanadı. Qaraqalpaq til biliminde qosımta termini  menen birge jalǵaw termini 
de  jumsaladı.  Mektep  sabaqlıqlarında  bul  eki  túsinikke  qısqa  túsindirmeler 
berilgen.  Tilekke  qarsı  eki  túsinik  arasındaǵı  ayırmashılıq  tolıq  esapqa  alınbaw 
ja
ǵdayı  kóbirek  ushırasadı.  Qosımtanı  da  sózge  jalǵanadı,  jalǵawdı  da  sózge 
jal
ǵanadı  degen  pikirdi  kóp  oqıymız.  Durısı  qosımta  sózge  qosılıwı,  al  jalǵaw 
sózge jal
ǵanıwı bolıwı kerek. Terminologiyada sinonimiyaǵa jol bermegen maqul. 
Sebebi, terminlerdiń ilimde bir mánide jumsalılıwı, birdey mánide jumsalıwı úlken 
áhmiyetke  iye  boladı.  Qaraqalpaq  tilindegi  qosımta  hám  jalǵaw  bir-biri  menen 
baylanıslı  túsiniklerdi  ańlatadı.  Biraq  olardı  sinonim  sıpatında  qollanbaw  kerek. 
Jal
ǵaw  terminin  seplik,  betlik  hám  tartım  mánisin  bildiretuǵın  affikslerge,  al 
qal
ǵan affikslerge qosımta terminin jumsaw maqsetke muwapıq boladı. 
Qazaq  ilimpazı  A.Junisbekov  affiks  morfemalarǵa  ayırıqsha  itibar  berip, 
«buwınnan  kishi  morfema  bolmaydı»  degen  pikirdi  ortaǵa  qoyıp  otır. 
Hámmemizge  málim,  buwındı  payda  etiwshi  tiykar
ǵı qural - bul dawıslı fonema. 
Eger  onıń  pikirin  basshılıqqa  alsaq,  qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalardıń 
dawıssız fonemadan ibarat variantların morfema dep qaramawımız kerek. Máselen, 
ım,  im,  m  tartım  affiksleriniń  m  variantı  affiks  morfema  dep  qaralmawı  kerek. 
Haqıyqatında da, ilimpazdıń bul pikiri qollap-quwatlawǵa turarlıq. Óytkeni, affiks 
morfemalardıń  dawıssızdan  ibarat  variantı  bolmaydı.  Biz  házir  ayırım  sózlerdi 
morfema
ǵa qáte ajıratıp júrmiz. Máselen, elek, gúrek sózlerin ele-k, gúre-k, inim, 
jılawıq  sózlerin  ini-m,  jıla-wıq  dep  ajıratamız.  Usınnan  affiks  morfemalardıń 
dawıssızdan  ibarat  variantı  payda  boladı.  Biraq  túrkiy  tillerde,  sonıń  ishinde 
qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalar qatar jumsalmaytuǵın hám dawıslı fonemalar 
qatar kelgen ja
ǵdayda olardıń aldıńǵısınıń túsip qalıwın esapqa alsaq másele anıq 
boladı. Sonda ele+ek-el(e)ek, gúre+ek-->gúr(e)ek, ini+im--->in(i)im, jıla+awıq--
>jıl(a)awıq bolıp morfemalarǵa ajıraladı. 
Qatar  kelgen  dawıslı  fonemalardıń  aldıńǵısı  yamasa  túbirdegisi  túsip 

---

 
29 
qalatu
ǵının  tómendegi  til  faktleri  tastıyqlaydı:  jeti+ew=jetew,  altı+aw=altaw, 
qara+ózek=qaraózek 
keledi+eken=keledeken. 
Álbette,  biz  til  biliminde 
qáliplesken  túsiniklerdi  ózgertiwdiń  tárepdarı  emespiz.  Bul  pikirdi  bu
ǵan 
baylanıslı  máselelerden  durıs  juwmaqlar  shıǵarıwda  paydasın  tiygiziwi  múmkin 
degen maqsette keltirip otırmız. 
Sózlerdiń  qurılısında  bir  de  affiks,  bir  de  mánili  sóz  sıpatında  jumsalatu
ǵın 
elementler  de  boladı.  Máselen,  Berdaqtanıw,  ruxsatnama,  sútxor,  Sánemjan, 
Barlıqbay    sózlerdiń  qurılısındaǵı  bólekler  affiks  xızmetinde  jumsalıp  tur.  Olar 
qaraqalpaq  tilinde  óz  aldına  dara  mánili  sózler  retinde  de  jumsala  aladı.  Bunday 
birde affiks, birde mánili sóz sıpatında jumsalatu
ǵın til elementleri affiksoidlar dep 
ataladı.  Affiksoidlar  morfemalardıń  xızmeti  boyınsha  ayrıqsha  bir  túri  bolıp 
esaplanadı. 
Qaraqalpaq  tilindegi  affiks  morfemalardıń  túbir  morfemalarǵa  jalǵanıp 
keliwiniń ózine tán nızamlılı
ǵı bar. Birinshi gezekte túbir morfemaǵa sóz jasawshı 
morfemalar  jal
ǵanadı. Eger olar ekew yamasa onnanda kóp bolsa izbe-iz jalǵana 
beredi.  Sóz  jasawshı  morfemalardan  soń  forma  jasawshı  morfemalar  jal
ǵanadı. 
Onnan  keyin  sóz  ózgertiwshi  morfemalar  jal
ǵanadı.  Eger  sóz  ózgertiwshi 
morfemalar  hár  qıylı  bolsa,  dáslep  kóplik,  onnan  keyin  affiksleri  jal
ǵanadı. 
Máselen,  balıqshılarımızdansız,  pillekeshlerimiz,  qara-qalpaq-stan-lı-lardanbız  
Biraq  ayırım  tuwısqanlıqtı  bildiriwshi  sózlerge  kómekshi  morfemalardıń 
jal
ǵanıwında kórsetilgen nızamlılıq buzılıwı múmkin: apamlarda, úkemlerden  Bul 
tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında qáliplesken nızamlılıq bolıp tabıladı.