Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Gáp hám bayanlaw  
 
Til  hám  oylaw  óz-ara  tı
ǵız baylanısta, dialektikalıq birlikte boladı, bir-birine 
tásir etedi. Biraq bulardıń hárqaysısı ózinshelik ózgesheligin saqlaytu
ǵın qubılıslar 
bolıp  esaplanadı.  Bul  birliktiń  bir  tárepin  qattı  uslaw  til  menen  oylawdı,  ya
ǵnıy 
grammatika  (tildiń  grammatikalıq  kurılısı)  menen  logikanı  (oylawdıń  logikalıq 
qurılısın)  teńlestiriwge  alıp  keledi.  Tildiń  jasalıwına,  ómir  súriwi  hám 
rawajlanıwına  oylawdıń  tásirin  shekten  tıs  etip  kórsetiw  til  biliminde  logikalıq 
ba
ǵıttıń  payda  bolıwına  sebepshi  boldı.  Tildiń  jekeligin  hám  onıń  oylawǵa  keri 
tásir  etiwin  absolyutli  etip  kórsetiw  til  menen  oylawdı  teńlestiriwge  alıp  keldi. 
Bunday  kózqaras  neogumboldlıq  hártúrli  ba
ǵıttıń  wákillerine  (Sepir-Uorf 
gipotezası, L.Veysgerber, G.Golc mektebi), strukturalizm ishinde tildi immanentli 
qurılıs  dep  qaraytuǵın  baǵıttıń  wákillerine  (F.de  Sossyur,  L.Elmslev  )  tán.  Til 
menen  oylawdıń  óz-ara  qarım-qatnası  menen  baylanısın,  ásirese  tildiń 
                                                 
1
  Поспелов  Н.С.  О  грамматической  природе  сложного  предложения.  Сб.  «Вопросы  синтаксиса 
современного  русского  языка»,  -М.,1950;  Сложноподчиненное  предложения  и  его  типы.  «Вопросы 
языкознания»,1959, №2.   
2
 Грамматика совремнного русского литературного языка. -М., 1971, стр. 736-739. 

---

 
134 
grammatikalıq  qurılısı  menen  oylawdıń  logikalıq  qurılısınıń  arasındaǵı  baylanıstı 
moyınlamaytuǵın  hám  oylawdıń  tilge,  onıń  grammatikalıq  qurılısına  tásirin 
biykarlaytu
ǵın baǵıt payda boldı. Til bilimindegi bunday baǵıt psixologizm baǵıtı 
dep  ataladı.  Psixologizm  baǵıtı  til biliminde uzaq  waqıt  ústemlik  etken logikalıq 
ba
ǵıtqa qarama-qarsı baǵıt retinde payda boldı.  
Til  bilimindegi  psixologizm  ba
ǵıtı  wákilleriniń  logikalıq  baǵıttı  sınǵa 
alıwınıń barısında til menen oylawdıń, ásirese tildiń grammatikalıq qurılısı menen 
oylawdıń  logikalıq  qurılısınıń  óz-ara  qatnasın  sıpatlaw  ushın  úlken  mánisi  bar 
máselelerdiń sırı ashılıp anıqlana basladı.  
Til  oylaw  menen  tıǵız  baylanısta,  óz-ara  qarım-qatnasta  boladı  degende, 
ádette  tillik  qubılıslar  menen  logikalıq  qubılıslardıń,  sonıń  ishinde  ásirese  sóz 
benen  túsiniktiń,  gáp  penen  onıń  bayanlanıwınıń  bir-biri  menen  baylanısı,  óz-ara 
qatnası  túsiniledi.  Oylaw  menen  tildiń  baylanısı  kóbinese  túsinik  penen  sózdiń, 
bayanlaw menen gáptiń baylanısı negizinde úyreniledi. Al til bilimindegi logikalıq 
ba
ǵıttıń  wákilleri  usı  baylanıstı  asıra  bahalap,  tildegi  qubılıslar  menen  til 
bilimindegi  túsiniklerge  logika  iliminin  kózqarasınan  anıqlama  berip  keldi.  Til 
bilimindegi logikalıq baǵıttıń keri tásirinen payda bolǵan qáte anıqlamalarǵa ber-
eki  mısal  keltireyik.  F.İ.Buslaev  gápke  rus  tilinde  mınaday  anıqlama  bergen:  « 
Sujdenie,  vırajennoe  slovami,  est  predlojenie».  Al  baslawıshqa  berilgen 
anıqlamalar mınaday:  
Rus tili grammatikalarında: 
1.  «Podlejashee  oboznachaet  tot  predmet,  o  kotorom  chtolibo  govoritsya  v 
predlojenii»
1
.  
2.  «Podlejashim  nazıvaetsya  slovo  (ili  slovosochetanie),  oboznachayushee 
predmet, o kotorom chto-libo govoritsya v predlojenii».
2
 
Qırǵız tili grammatikasında: «Súylem ichinde oydún negizin eelep, kim jana 
emne  jónúndó  aytılıp  jatqanın  bildirgen  sóz  ee  dep  atalat».
3
  («Gáp  ishinde  oydıń 
negizine  iye  bolıp,  kim  hám  ne  haqqında  aytılıp  atırǵanın  bildiretuǵın  sóz 
baslawısh dep ataladı»). 
Qazaq tili grammatikalarında:  
1. «Sóylemdegi oydıń iesi bolıp turǵan túrlaulı músheni bastauısh deymiz».
4
  
2.  «Sóylemniń  kim,  ne  turalı  ekenin  bildiretin,  aytılǵan  oyǵa  negiz  bolatın 
túrlaulı músheni bastauısh deymiz».
5
 
Baslawıshqa  berilgen  bunday  logikalıq  anıqlamalar  boyınsha,  Oǵan  kóp