Qaraqalpaqstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI
BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI





PA’N; GIDROMETROLOGIYA
Tema; “ Suw ha’m suw basseyninin’ pataslaniw derekleri”



Qabillag’an: ____________ Tapsirg’an: ____________
Tema : Suw ha’m suw basseyninin’ pataslaniw derekleri
Joba :
1. Suw haqqında tu’sinik
2. Suwdiń pataslanıwı
3. Suwdiń pataslanıw derekleri hám keltirip shıǵaratuǵın kesellikler

Soni aytıw kerek, mińlaǵan jıllar dawamında babalarımız suwdı múqaddes bilip, suwdi pataslasan’ soqır bolasan degen sózlerdi qag’iyda retinde kórip, suwdı qa’sterlegen, odan aqılǵa muwapiq paydalanǵan, salmadag’i suwdan biymálel ishimlik suw retinde paydalanǵan. Keyinrek sanaat hám agrosanaattin’ rawajlanıwı nátiyjesinde túrli ximiyalıq qurallardıń qollanılıwı nátiyjesinde suwda jaramsız halǵa keldi. Nátiyjede suw hám suwdan paydalanıwdıda mámleket tárepinen baqlaw zárúr, bálki shárt bolıp qaldı. Bul bolsa ishimlik suwinin’ pataslanıwı dáreklerin anıqlaw, olardı zıyansizlandiriwdin’ natiyjeli usılların islep shıǵıwǵa ayriqsha itibar qaratıw zárúr ekenligin ańlatadı hám ol házirgi kúnniń aktual máselelerinen biri bolıp tabiladi.

Insannin` xojaliq iskerliginde suw derekleri-arzan transport ha`m energiya qurali, suwg`arilatug`in diyxanshiliqti rawajlandiriwdin` tiykari, sanaat ka`rxanalarin tuwri ornalastiriwdi belgileytug`in a`hmiyetli faktor esaplanadi. Adamlardin` ku`ndelikli turmisin suwsiz kwz aldimizg`a keltirip bolmaydi. Suw bolmasa insan u`sh ku`nnen artiq jasay almaydi.
Insanlardin` suwg`a bolg`an talabi barg`an sayin o’sip barmaqta. 1 tonna polat o’ndiriw ushin 250 m<sup>3</sup>, mis islep shig`ariwda – 500m³, nikeli islep shig`ariwda – 4000m<sup>3</sup> suw sarplanadi. Iri ka`rxanalar, elektrostantsiyalar pu`tkil bir da`r`yanin` suwin sarplap jiberedi.
Diyxanshiliq maqsetleri ushin, a`sirese u`lken ko’lemde suw sarplanadi. 1 tonnan biyday jetistiriw ushin 1500m³ tan artiq, 1 tonna paxta jetistiriw ushin 10000 m³, sali ushin 12000 m³ tan artiq suw sarplanadi.
Suwlardin` sanaat ha`m ku`ndelikli shig`indilar menen pataslaniwida suw jetispewshiliginin` tiykarg`i sebeplerinen biri esaplanadi. Suwdin` pataslaniwi - degende onin` quraminda sipatin kemeytiwshi jat birikpelerdin` ushirasiwi tu`siniledi. Qaytadan paydalaniw ushin, pataslang`an ha`r bir m³ sanaat ha`m ku`ndelikli shig`indi suwlar 10m<sup>3</sup> kwlemdegi taza suwdi aralastiriw lazim boladi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlarin pataslawshi derekler ju`da` kwp ha`m tu`rlishe boladi.
Ózbekstanda paydalanilip atırǵan suw muǵdarınıń 95 % dárya hám saylardan alınadı. Suwdı paydalaniwshilarg’a waqıtında hám kerekli muǵdarda jetkiziw maqsetinde kóplegen kanal hám salma, turaqlı nasos stansiyaları qurılǵan. Respublikamız awıl xojalıǵı suwǵarılatuǵın dıyxanshiliqqa tiykarlanǵan. Suw xojalıǵında ulıwma suw sarpı sekundına 2500 kub metrden artıq bolǵan 75 iri kanal, ulıwma kólemi 18, 6 kubmetr bolǵan 53 suw hám 32,4 mıń kilometr xojalıqlar arasında kanallar, 4889 nasos agregatlari, 1479 turaqlı nasos stansiyaları, 10180 dana tik drenaj hám suw shıǵıw qudıqları, 30,4 mıń kilometr xojalıqlar ara kollektorlar bar.
Xalıqtıń dúnya kóleminde jıldan-jılg’a artıp barıwı tazadan jańa, aldin bolmaǵan mashqalalardi júzege keltirmekte. Áne sonday aktual máselelerden taǵı biri ishimlik suw máselesi bolıp tabıladı. Máselege júzeki qaraǵanda planetamızda suw sheksiz-shegarasızday bolıp kórinedi. Lekin, tiykarınan onday emes. Eger jáhándegı barlıq suw rezervlari 1.500 million kub km bolsa, onıń 94 payızı okean, teńiz suwi bolıp tabıladı. Suw rezervlarining tek 6 payızı bolsa jer astı suwi hám muzlıqları bolıp tabıladı. Jáhándegı ıshıwge jaramlı suw bolsa barlıq suw rezervlarining tek 0,0221 payızın quraydı, kórinip turǵanı sıyaqlı, ishimlik suw máselesi dúnyadaǵı eń salmaqli máselelerden biri retinde kún tártibinde turıptı. Suw rezervlarining, atap aytqanda jer ústi hám jer astı suwinin’ keskin jetispewshiligi hám pataslang’anlig’i Ózbekstan ushında úlken mashqala tuwdırıp atır. Aymaǵımızdaǵı dáryalar, kanallar, suw bazaları hám hátte jer astı suwida insan iskerligi tásirine ushramaqda. Suw rezervlerinin’ azayıp ketiwi hám háwizlerdegi suwdiń sapası barǵan sayın jamanlasıp barıwına regionmızda 60-jıllardan baslap jańa jerlerdiń keń kólemde ózlestiriliwi, sanaat, sharwashılıq kompleksleriniń rawajlantirilishi, kollektor salma sistemaları qurılısı hám de urbanizatsiya kusheytiwi óziniń unamsız tásirin ótkerdi.
Suwda hár túrlı zıyanlı elementler toplanıp suwdiń fizikalıq ózgeshelikleri hám ximiyalıq quramı ózgeredi. Organikalıq hám mineral qosılmalar muǵdarı artadı. Uwlı zatlı birikpeler payda boladı. Suw quramında kislorod azayadı. Bakteriyanıń túrleri hám muǵdarı ózgeredi hám juqpalı kesellikler taratıwshı bakteriyalar payda boladı. Suw ja’ne de sanaat hám kommunal xojalıqlardan shıqqan oqaba suw, neft, radioaktiv elementler hám basqalar menen pataslanadı.
Rawajlanǵan mámleketlerdiń sanaatında isletiletuǵın taza suw kommunal xojalıq xojalıqlarǵa sarplanatuǵın suwdan bir neshe ese ko'p bolıp tabıladı. Shıǵındı suw insandı ishimlik suw menen támiyinlewde jaramsız esaplanadı. Sebebi uwlı zatlı elementler menen to'yingan suw insan salamatlıǵına unamsız tásir etedi. Túrli juqpalı keselliklerdi keltirip shıǵaradı. Keyingi waqıtta shıpakerler poliomielit, sarı hám tuberkulyoz kesellikler mikroblarınıń suw arqalı tarqalıwın anıqladi.
Ximiya sanaatında sintetik jol menen islep shiǵarılatuǵın boyaw, partlaytuǵın element hám hár qıylı dári-dármaq kauchuk jasalma talshıq hám basqalar taza suwdı kóp muǵdarda talap etedi. Aqıbette bunday islep shıǵarıw dáreklerinen shıqqan patas suw quramında tábiyatda ushramaytug’in zıyanlı elementlerde ushraydı.
Neft sanaatı tarmaqlarınan neftti alıw, tasıw jáne onı qayta islew hám suw háwizleriniń pataslanıwında tiykarǵılarinan biri bolıp tabıladı. Suw astınan neftti alıwda ashınarlı hádiyseler júz berip atır. Mısalı, Santo Barbaradag’i birinshi neft qudug'i 10 sutkada 900 tonna neft joǵaltqan. Bir qansha neft tankerlari apatqa ushırap okeang’a mıń-mıń tonna neft to'kken. Nátiyjede neshe mıń tonna suw maydanı juqa neft perdesi menen oralǵan.
Bir litr neft 200 litr suwdı pataslaydı. Yamasa bir tamshı neft 1- 1,5 kvadrat metr kub suw maydanın juqa perdesi menen qoplaydi. Nátiyjede balıqlar hám basqa teńiz haywanları, suw qusı ómirin qáwipke saladı. Sanaat obiektleri átiraplarına shıǵarıp taslanǵan ıssı oqaba suw usı orındaǵı fauna hám flora turmısına zıyanlı tásir etedi
Íssılıq hám atom elektr stansiyalarınıń suwitiw ushın isletiletuǵın jıllı suwdan paydalansa boladı. Mısalı Angliyada Xatterson atom elektr stansiyasınan shıqqan jıllı suw úlken suw háwizine og’izip quyilg’an hám onda hár qıylı balıqlar bag’ilg’an, bul balıqlar ózin jaqsı sezip ashıq teńizge qaraǵanda eki ese tez jetilgen.
Insaniyat jámiyeti rawajlanıwı processinde tábiy suw quramın ózgerttirdi hám tezlik menen ózgertip atır. Sol sebepli suwdı qorǵawda, patas suwdi tazalawdaǵı injenerlik usılların jánede jetilistiriw kerek
Suw quyash radiatsiyası hám patas suwǵa taza suw kelip qoyılıwı nátiyjesinde qaytaldan tazalanıwı múmkin. Túrli bakteriya, zamarıq hám suw otlar suwdiń qayta tazalaniwinda aktiv agentlerden esaplanadı. Lekin suw túrli patas elementlerge hádden tıs to'yingan bolsa ol halda onı tazalaw ushın túrli texnologiyalıq usıllardan paydalanıw kerek.
Song’i waqitlarda suwdı kóp sariplaytuǵın sanaat tarmaqları jaylasqan cex hám zavodlarda shıǵındı suwdi tazalaytuǵın úskeneler qurılıp atır. Sanaat hám awıl xojalıqlarınan shıqqan patas suwdi zıyansizlantirip taǵı qaytadan isletiw múmkin. Mısalı, házirgi zaman neftti qayta islew hám metallurgiya zavodları hám cexlarında qollanilg’an suwdiń 97% i qaytadan qollanilip atır.
Jer betindegi barliq suwlar jiyintig`i gidrosferani quraydi. Gidrosfera– degende okean, ten`iz, ko’l, da`r`ya, jer asti suwlari ha`m muzliqlardi wz ishine alg`an Jerdin` suw qabig`i tu`siniledi. Planetamizda tirishilik da`slep suw ortalig`inda payda bolg`an ha`m tiri organizmler ushin suwdin` a`hmiyeti sheksiz esaplanadi.
Jer betinde suw suyiq, qatti ha`m gaz ta`rizli halinda ushirasip, zat ha`m energiya aylanisinda u`lken rol` oynaydi. A`sirese, atmosferadag`i suw puwlari ha`m topiraq ig`allig`inin` a`hmiyeti joqari. Du`n`ya okeanlari suwlari tawsilmaytug`in resurslarg`a kiredi ha`m aylanista suw zapaslari udayi tiklenip turadi. Adamzat tikkeley paydalaniwi mu`mkin bolg`an suw zapaslari tawsilatug`in ha`m tiklenetug`in resurs esaplanadi. Gidrosferadag`i barliq suwlardin` 97,2% i du`n`ya okeaninin` shor suwlarina tuwri keledi.
Jer asti suw zapaslarinin` aniq mug`dari belgilengen emes. Jer betinde ha`zirgi waqitta insan tikkeley paydalaniwi mu`mkin bolg`an dushshi suwlar mug`dari gidrosferadag`i uliwma suw kwleminin` shama menen 1% ten artig`irag`inan ibarat.
Planetamizda da`r`ya ha`m kwl suwlari bir tegis bwlistirilmegen ha`m ayirim territoriyalarda suw tawsilatug`in ha`mde ju`da` a`ste tiklenetug`in resurs esaplanadi. Du`n`ya xalqi tez pa`t penen wsip baratirg`an ha`zirgi waqitta 2 mlrd. tan artiq adam sipatli ishimlik suwi menen jeterli ta`miyinlenbegen.
Biosferadag`i protsessler ha`m insanlar tirishiliginde suwdin` a`hmiyeti joqari. Suw biosferadag`i derlik barliq protsesslerge qatnasadi. Suwdin` u`sh tu`rli agregat halda (suyiq, gaz ta`rizli, qatti) boliwi sol orinlardin` hawa-rayi ha`m iqlim sharayatlarida a`hmiyetli rol` oynaydi. Biosferada fotosintez protsesi suw qatnasinda a`melge asadi. Suw tiri organizmler ushin birlemshi tirishilik ortalig`i esaplanadi. Insan organizminin` 65% ten artig`i, wsimliklerdin` 85-90%, haywanlar salmag`inin` 75% suwdan ibarat.
Insannin` xojaliq iskerliginde suw derekleri-arzan transport ha`m energiya qurali, suwg`arilatug`in diyxanshiliqti rawajlandiriwdin` tiykari, sanaat ka`rxanalarin tuwri ornalastiriwdi belgileytug`in a`hmiyetli faktor esaplanadi. Adamlardin` ku`ndelikli turmisin suwsiz kwz aldimizg`a keltirip bolmaydi. Suw bolmasa insan u`sh ku`nnen artiq jasay almaydi.
Insanlardin` suwg`a bolg`an talabi barg`an sayin o’sip barmaqta. 1 tonna polat o’ndiriw ushin 250 m³, mis islep shig`ariwda – 500m<sup>3</sup>, nikeli islep shig`ariwda – 4000m³ suw sarplanadi. Iri ka`rxanalar, elektrostantsiyalar pu`tkil bir da`r`yanin` suwin sarplap jiberedi.
Diyxanshiliq maqsetleri ushin, a`sirese u`lken kwlemde suw sarplanadi. 1 tonnan biyday jetistiriw ushin 1500m<sup>3</sup> tan artiq, 1 tonna paxta jetistiriw ushin 10000 m<sup>3</sup>, sali ushin 12000 m<sup>3</sup> tan artiq suw sarplanadi.
Suwlardin` sanaat ha`m ku`ndelikli shig`indilar menen pataslaniwi da suw jetispewshiliginin` tiykarg`i sebeplerinen biri esaplanadi.