Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

5.1-jadval
Xo‘jalik shakllari bo‘yicha asosiy turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish tarkibi, %

Mahsulot turi	Qishloq xo‘jaligi korxonasi					Fermer xo‘jaliklari					Dehqon xo‘jaliklari
	2005	2007	2008	2009	2005		2007	2008	2009	2005		2007	2008	2009
Paxta xora ashyosi	34,0	1,0	0,9	0,3	66,0		99,0	99,1	99,7			-
Don	27,1	1,8	1,3	1,3	55,4		81,6	79,2	81,4	17,5		18,4	19,5	17,3
Kartoshka	3,0	0,5	0,4	0,8	5,0		15,0	16,2	18,1	92,0		84,5	83,4	81,1
Sabzavot	9,1	0,9	0,6	0,8	13,7		33,2	32,9	35,0	77,2		65,9	66,5	64,2
Meva	21,8	2,1	1,5	1,3	18,5		45,7	46,3	47,8	59,7		52,5	52,2	50,9
Uzum	39,4	1,9	2,0	2,0	13,9		54,5	51,5	55,2	46,7		43,6	46,5	42,8
Poliz	5,4	1,7	1,3	1,6	33,4		49,5	47,1	50,1	61,2		48,8	51,6	48,3
Go‘sht (tirik vaznda)	3,4	2,6	2,5	2,5	2,1		2,5	2,5	2,6	94,5		94,9	95,0	95,0
Sut	1,1	0,4	0,4	0,5	2,1		2,5	2,8	ЗД	96,8		97,1	96,8	96,4
Tuxum	37,1	33,5	31,8	32,3	3,6		4,0	6,4	7,7	59,3		62,5	61,8	60,0
Jun	17,4	12,9	11,6	11,6	3,0		4,9	5,4	5,8	79,6		82,2	83,0	82,6
Qorako‘l teii	39,7	31,3	35,0	30,2	3,6		4,7	4,3	4,7	56,7		64,0	60,7	65,1
Pilla	57,3	2,3	5,0	2,2.	42,7		84,7	95,0	95,0	-		13,0		-

0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida birinchi marta mulk huquqi xususida tushuncha berilib, 164-moddaga asosan: "mulk huquqi shaxsning o‘ziga qarashli mol-mulkka o‘z xohishi bilan va o‘z manfaatlarini ko‘zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o‘zining mulk huquqini kim tomonidan bo‘lmasin har qanday buzilishini bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratdir, deya ta‘rifberiladi.

2. 
   
   Qishloq xo‘jaligida davlat mulki va davlat korxonasi
   

0‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida yer davlat mulki hisoblanadi. Bu davlatimizning bosh qomusida o‘z ifodasini topgan. Shunga ko‘ra, unga egalik qilish munosabatlarining rivojlanishi natijasida qishloq xo‘jaligida bugungi kunga kelib xo‘jalik yuritishning turli-tuman shakllari vujudga keldi.

Xo‘jalik yuritish sub‘ektlarining turli-tumanhgi tufayli, iqtisodiy manfaatlarga bog‘liq holda, ulaming aniq ko‘zlangan maqsadlari ham turlichadir. Ammo, ayni paytda ular uchun mulk ob‘ektlaridan oqilona foydalanish, ulami istiqbolli rivojlantirish, fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga jadal joriy etish kabi umumiy jihatlar ham xosdir.
Davlat mulkini boshqarishni tashkil etishning samaradorligi ushbu faoliyatning hokimiyat va boshqaruv organlari o‘rtasida funktsional tarzda qanday taqsimlanganligiga bevosita bog‘liqdir. Bu o‘rinda, ya’ni munosabatlaming birinchi guruhida davlat sektorini rivojlantirish ustuvorliklari va buning uchun zarur mablag‘ manbalarini e’tiborga olgan holda uning faoliyatiga doir tashkiliy-huquqiy asos yaratish va davlat xazinasini to‘ldirish masalalari alohida ahamiyat kasb etadi.
0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga muvofiq, davlat mulki Respublika mulkidan va ma‘muriy-hududiy tuzilmalar mulkidan iborat bo‘ladi. Yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo‘shlig‘i, o‘simlik va hayvonot dimyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, respublika hukumati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag‘lari, oltin zahirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi.
Xususiy va davlat sektori o‘rtasidagi chegaralarni aniqlashtirishda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasini aniqlash va mulkning xususiy davlat shakllari o‘rtasidagi nisbatlarini belgilashdan iboratdir.
Davlat mulki mayjud bo‘lishining ob’yektiv zaruriyati bozor nomukammalliklari bilan ham izohlanadi. Bunday bozor “kemtiklari” o‘rtasida quyidagilar alohida ajralib turadi: tashqi samara, tabiiy monopoliyalarning mavjud bo‘lishi, axborotlar assimetriyasi va shu kabilar.
Shu tariqa iqtisodiyotga davlat aralashuvi darajasi va davlat mulki o‘lchamlarini o‘zgartirish har bir davr va har bir mamlakat uchun iqtisodiy erkinlik va xo‘jalik aralashuvi, butun ijtimoiy xo‘jalikning mikro va makroiqtisodiy manfaatlari, xususiy va davlat tadbirkorligi o‘rtasida ma‘lum bir maqbul bo‘lgan nisbatlarmi ta’minlash borasida iqtisodiy tizimning ichki intilishlarini aks ettiradi. Quyidagi amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan omillar qishloq xo‘jaligida davlat mulkining zaruriyat sifatida mavjud bo‘lishmi belgilab beradi:

• xususiy sektoming faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur bo‘lgan makroiqtisodiy shart-sharoitlami yaratish, ya’ni an‘anaviy tarzda xususiy kapital uchun qiziqish uyg‘otmaydigan, tijorat jihatdan foydasiz bo‘lgan, ammo milhy xo‘jalik uchun takror ishlab chiqarishning umumiy shart- sharoitlarini belgilab beruvchi tarmoqlami qo‘llab-quwatlash;

  
  

• fan-texnika taraqqiyoti jarayonlarining jadallashuvini belgilab beruvchi va ushbu asosda mamlakatning jahon xo‘jaligida raqo- batbardoshhgining mustahkamlanishini ta‘min etuvchi ilm va kapital sig'imli qimmatga va tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘lgan loyihalami amalga oshirish;

  
  

• ishchi o‘rinlarmi yaratish yoki saqlab qolish, mahsulotlarga nisbatan past narxlami belgilash, ijtimoiy-iqtisodiy nomutanosibliklar va ziddiyatlami bartaraf etish maqsadida qoloq hududlami rivojlantirish;

  
  

• milliy va ekologik xavfsizlikni ta’minlash;

  
  

• shartaoma va kelishuvlaming amalga oshishi uchun shart-sharoitlar yaratish va davlat kafflligini berish.

  
  

Respublikamiz qishloq xo‘jaligida davlat mulki g‘arb mamla- katlaridagi xo‘jalik yuritishning aynan shu shakliga nisbatan birmuncha samaraliroqdir, bu holatni faqatgina davlat mulkining keskin qisqarishi, xarajatlaming o‘sishi va ijtimoiy ziddiyatlami keltirib chiqarishi mumkinligi bilan izohlab bo‘lmaydi. Bizningcha, hududlar o‘rtasidagi tafovutlami bartaraf etish, yagona iqtisodiy makonni yaratish maqsadida milhy iqtisodiyotda davlat mulki ulushini ma‘lum nisbatlarda saqlab qolish maqsadga muvofiqdir.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda iqtisodiyotni erkinlashtirish vazifasi davlat mulki monopoliyasini qisqartirishni taqozo qiladi. Chunki, sog‘lom bozor iqtisodiyoti davlat monopoliyasi bilan chiqishmaydi, monopoliya raqobatga to‘sqinlik qiladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish oqibatida iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi kamayib, u asosan jamoa mulkiga, ayrim hollarda fuqaro mulkiga va xususiy mulkka aylanadi.
Shu sababli “iqtisodiy islohotlar birinchi bosqichining g‘oyat muhim vazifasi davlat mulki monopolizmini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat edi”, deya ta‘kidlaydi Prezidentimiz I.A. Karimov. Respub- likamizda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo‘yicha qishloq xo‘jaligida ohb borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida tarmoqda davlat mulki hissasi keskin kamayib bormoqda.
Ma’lumotlarga ko‘ra, qishloq xo‘jaligida davlat mulki hissasining keskin pasayishi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning birinchi davri (1990-1994 yillar) ga to‘g‘ri keladi.
Bu davrda qishloq xo‘jaligidagi barcha davlat xo‘jaliklari jamoa va shirkat xo‘jaliklariga aylantirila boshlandi. Natijada davlat xo‘jaliklarining yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotidagi hissasi 1991 yilda

0. % dan 1996 yilga kelib, 2,2 % ga tushib qolganini kuzatish mumkin. Davlat mulki hissasi iqtisodiy islohotlarning keyingi davrlarida ham pasayish tendentsiyasiga ega. Bu qishloq xo‘jaligida davlat korxonalari sonining keskin kamayishida o‘z ifodasini topmoqda.

   
   

0‘zbekiston Respublikasi hukumati qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda navbatda turgan muhim vazifalarni e’tiborga olgan holda, bugungi kunda bir qancha muammolami hal etishni o‘z zimmasiga olgan. Bu esa davlatning bosh islohotchi ekanligini isbotlamoqda. Hozirgi davrda respublika hukumatining asosiy e’tibori qishloq xo‘jaligining barcha sohalari yagona fan-texnika siyosatiga asoslangan holda, rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Bu nihoyatda muhim masala hisoblanadi. Chunki ilm-fan, yangi, samarali texnika hamda ilg‘or texnologiya barcha yutuqlaming asosiy garovidir.

Qishloq xo‘jaligida fermer xo‘jaliklari shakliga to‘la o‘tilishi yeming meliorativ holati, uning gumus qatlami yaxshi saqlanib qolishi va asta- sekin yaxshilanib borishiga kafolat bera olmaydi. Bunga qishloq xo‘jaligida yer ball-boniteti respublikamiz miqyosida tadqiq etilayotgan davrda 3 ballga va ba‘zi viloyatlarda 7-9 ballga pasaygani, yeming sho‘rlanish darajasi oshib, yer maydonlarining ba‘zi hollarda ekin maydonlari tarkibidan chiqib borayotgani misol bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiyot fanida o‘tish davrida qishloq xo'jaligida davlat mulkining zarurligini belgilab beruvchi uchta omilni ajratib ko‘rsatish mumkin:

1. Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarish jarayonini to‘la qamrab olish imkoniyatlariga ega bo‘lgan xususiy sektoming zaifligi.

   
   

2. Qishloq xo‘jaligida xususiy kapital hajmlarinmg yetarli emasligi va kapital qo‘yilmalar qaytimining uzoq muddatii tavsifga egaligi.

   
   

3. Qishloq xo‘jaligida texnik modemizatsiyalash va moliyaviy sanat- siyalashni talab etuvchi ko‘plab norentabelli korxonalaming mavjudligi.

   
   

Qishloq xo‘jaiigida davlat mulki saqlanib qolishining maqsadga muvofiqligi hamda hal etilishi lozim bo‘lgan muammolar va soha sifatidagi o‘mi:

• urug‘chilik, naslchilik, ko‘chatchilik, yangi sermahsul, tezpishar navlami yaratish, ulami rivojlantirish muammolari;

  
  

• irrigatsiya-melioratsiya ishlarini rivojlantirish, yeming meHorativ holatini yaxshilash, yer erroziyasiga va sho‘rlanishiga qarshi kurash muammolari;

  
  

• iqtisodiyotda erkin bozor munosabatlarini yaratish va ulami chuqurlashtirish bo‘yicha tajriba eksperimental uchastkalarini tashkil etish va rivojlantirish muammolari;

  
  

• yangi, texnika, texnologiyalami, agrotexnika tadbirlarini takomil­lashtirish, dehqonchilikda ilg‘or texnologiyalami yaratish va uni ishlab chiqarishga tadbiq etish muammolari va boshqalar.

  
  

Bugungi kunda iqtisodiy islohotlar davrida qishloq xo‘jaligida davlat mulki hissasining kamayishi, tarmoq ishlab chiqarish samaradorligining pasayishiga olib keldi. Bu tadqiq etilayotgan davrda qishloq xo‘jaligi korxonasida energiya ta‘minoti darajasi ko‘rsatkichlari o‘z ifodasini topmoqda. (5.2-jadval).