Qarshi davlat universiteti adabiyotshunoslik kafedrasi navoiyshunoslik

Internet saytlari 
4. 
www.ziyo-net.uz
 
5. 
www.literature.uz
 
6.
 
www.kutubxona.uz 
 

---

22 
4-ma’ruza: 
Soqiynomani sharhlab o‘qitish. 
Reja: 
1. Soqiynoma janri genezisi. 
2. Navoiy soqiynomasi tadqiqi. 
 
Navoiy soqiynomasi mazkur janrning o‘zbek adabiyotidagi dastlabki va eng 
go‘zal namunasidir. 32 band, salkam 500 misraga yaqin bo‘lgan mazkur asar 
“Favoyid ul-kibar” devoniga kiritilgan. Professor A.Hayitmetov “Navoiy lirikasi” 
monografiyasida shoir soqiynomasini uning hayoti, fikr-xayoli, his-tuyg‘ulari 
bilan chambarchas bog‘langan va ularni an’anaviy obrazlar bilan emas, to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aks ettirgan she’r, deb baholagan. Shu bilan birga, olim Navoiyning insoniy 
qiyofasi, shoirona qalbi, odamiylik fazilatlari bu lirik janr oynasida to‘la va chuqur 
aks etganligini, qolaversa, soqiynomada shakl va mazmunning favqulodda o‘zaro 
uyg‘unligini ham alohida qayd etgan. Filologiya fanlari doktori I.Haqqulning 
yozishicha, “badiiy ijodda son emas, sifat, misra va qofiya tizimi emas, balki 
mohiyat va mahorat ahamiyatga egaligini Navoiyning soqiynomasi to‘la 
tasdiqlaydi”. Ushbu soqiynoma Navoiyning moddiy borliq haqidagi murakkab 
falsafiy qarashlarini, hayotiy xulosalarini aks ettirgan o‘ziga xos ijod namunasi 
bo‘lishi bilan birga, yorqin avtobiografik mazmunga ham ega. Unda mutafakkir 
shoir o‘z yaqinlari, qalamkash do‘stlari, ustozlari, qolaversa, o‘zi yashagan 
davrning ijtimoiy-siyosiy va madaniy turmushi, zamon va zamondoshlari haqidagi 
fikr-qarashlari, falsafiy mushohadalarini ham bayon qiladi. Shu orqali shoirning 
ruhiy olami, dunyoqarashi, o‘ziga xos fazilatlari, zamondoshlari bilan o‘zaro 
munosabatlari kabi masalalar ham asarda yorqin ifoda etilgan. Taniqli 
adabiyotshunos R.Orzibekovga ko‘ra, Alisher Navoiy soqiynomasi o‘z 
mohiyatining muhim ikki jihati bilan salaflari yaratgan soqiynomalardan farq 
qiladi. Navoiyda qo‘yilgan masalalar doirasi ancha keng va muhim bo‘lib, 
umumiylikdan konkretlikka intilish kuchlidir. Darhaqiqat, olimning bu fikrlarini 
mazkur bobdagi tahlillarimiz ham tasdiqlaydi. 
Soqiynomaning shakli va hajmi uning mazmun talabidan kelib chiqqan 
bo‘lib, bir necha bandlardan tashkil topgan. Har bir band alohida mavzuga 
bag‘ishlangan. Ammo ular umummohiyat nuqtai nazaridan o‘zaro bog‘lanib, 
soqiynoma janrini hosil qilgan. Buni asar bandlarining tartibotida ham ko‘rish 
mumkin. Chunonchi, soqiynomaning dastlabki bandi Husayn Boyqaroga, II – ХХ 
bandlar shahzodalar va shohning qarindoshlariga (Badi’uzzamon Mirzo, Shoh 
G‘arib Mirzo, Muzaffar Mirzo, Muhammad Haydar Mirzo, Abulmuhsin Mirzo, 
Muhammad Muhsin (Kepak) Mirzo, Muhammad Ma’sum Mirzo, Ibrohim Husayn 

---

23 
Mirzo, Farrux Husayn Mirzo, Ibn Husayn Mirzo, Muhammad Qosim Mirzo, 
Abutturob Mirzo, Muhammad Husayn Mirzo, Faridun Husayn Mirzo, Sulton 
Vays Mirzo, Iskandar Mirzo, Sulton Ahmad Mirzo, Bahodir Sulton, Mo‘min 
Mirzo), ХХI – ХХVII bandlar Navoiyning yaqinlari, marhum ijodkor do‘stlari va 
ustozlari (Ahmad Hojibek, Mirzobek, Mir Darvesh, Mazidbek, Qanbar Ali, Amir 
Shayxim Suhayliy, Tufayliy, Bayoniy, Abdurahmon Jomiy, Sayyid Hasan 
Ardasher, Pahlavon Muhammad)ga, XXVIII band ishq va oshiq iztiroblariga, 
XXIX bob vafo va davr ahliga, XXX band ham ayrim marhum ijodkorlar 
(Muammoiy, Xoja Kamol, Mir Sadr, Badiiy, Yor Tanbal, Sabzavoriy)ga, XXXI 
band esa shoir hayotligi paytida yashab ijod qilayotgan qalamkashlar (Mir Atoiy, 
Sultonali Mashhadiy, Osafiy, Binoiy, Ziyoratgohiy, Kotibiy, Mir Fanoiy kabi) 
ta’rifiga bag‘ishlangan. So‘nggi XXXII band asarning xulosasi bo‘lib, “shohlar 
shohi”, “rindlar shohi Abulg‘ozi” deya ta’riflangan Husayn Boyqaro madhi bilan 
yakunlangan. 
Adabiyotshunos Y.Ishoqov soqiynomaga bag‘ishlangan maqolalarida 
mazkur asarning Navoiy she’riyatidagi o‘ziga xos mavqei, uning tarixiy-badiiy 
ahamiyati, Sharq adabiyotida yaratilgan soqiynomalar va shoir soqiynomasining 
mushtarak hamda farqli tomonlari haqida ham mulohaza yuritgan. Olim 
soqiynomada Jomiy marhum, Mo‘min Mirzo esa, hayot kishi sifatida tilga 
olinishi, shuningdek, “Majolis un-nafois”ning zikr etilishidan kelib chiqib, u 1492 
yildan keyin va 1497 yildan oldin yozilgan degan fikrga kelgan. Bunday xulosa 
chiqarish uchun ham asos bor, albatta.
Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, 1485 yilda Sulton Husayn Boyqaroning 
singlisi Badakabegim (Badiuj-jamolbegim)ga uylangan Dashti qipchoq hukmdori, 
ya’ni Oltin O‘rda xoni Ahmadxon Hoji tarxoniy (Kichik Muhammad)ning kenja 
o‘g‘li Bahodir Sulton onasi va singlisi Xonzoda begim bilan Hirotga mehmon 
bo‘lib keladi. Husayn Boyqaro ularning sharafiga “chingiziylar usulida” katta bir 
anjuman, ya’ni qurultoy tashkil qiladi. Shohona ziyofat berilib, qimiz va may 
tortiladi. Qadimiy kuy-qo‘shiqlar yangraydi. Alisher Navoiy soqiynomasi mana 
shu bazmi jamshid munosabati bilan yozilgan. Shunday bo‘lsa-da, soqiynomada 
qurultoyni ta’riflash bir vosita bo‘lib, davrning turli-tuman ijtimoiy, siyosiy, 
madaniy, axloqiy masalalari haqida ham mushohada yuritilgan. Asarda 
tasvirlangan tarixiy voqealarning turli sanalarga daxldorligiga qarab, uning 
ma’lum bir qismi 1485 yilda yozilgan bo‘lsa-da, asarni shoir umrining oxirgi 
yillarida yozib tugatgan, deb xulosa chiqarish ham mumkin. 
Soqiynoma betakror badiiyati, o‘ziga xos tuzilishi va poetik san’atlarga 
boyligi bilan ham e’tiborga molik. Garchi asar bir necha bandlardan iborat bo‘lsa-

---

24 
da, ulardagi baytlar miqdori bir-biriga muvofiq kelmaydi. Soqiynomaning I bandi 
− 41 bayt, II bandi − 13 bayt, III band − 9 bayt, IV band − 8 bayt, V band − 6 
bayt, VI band − 6 bayt, VII band − 5 bayt, VIII band − 6 bayt, IX band − 6 bayt, X 
band − 5 bayt, XI band − 5 bayt, XII band − 5 bayt, XIII band − 9 bayt, XIV band 
− 5 bayt, XV band − 6 bayt, XVI band − 5 bayt, XVII band − 24 bayt, XVIII band 
− 21 bayt, XIX band − 14 bayt, XX band − 12 bayt, XXI band − 30 bayt, XXII 
band − 23 bayt, XXIII band − 13 bayt, XXIV band − 16 bayt, XXV band − 27 
bayt, XXVI band − 19 bayt, XXVII band − 19 bayt, XXVIII band − 33 bayt, 
XXIX band − 24 bayt, XXX band − 10 bayt, XXXI band − 19 bayt va XXXII 
bandlar − 15 baytdir. Bandlardagi baytlar miqdorining turlicha ekanida ham o‘ziga 
xos ma’no bor, albatta. Ko‘rinadiki, soqiynomaning eng yirik bandi dastlabki 
bandidir. U Sulton Husayn Boyqaro madhiga bag‘ishlangan. Ikkinchi band 
shohning to‘ng‘ich farzandi, valiahd Badi’uzzamon Mirzo, keyingi band uning 
ikkinchi o‘g‘li Shoh G‘arib Mirzo, to‘rtinchi band undan yosh jihatdan kichik 
shahzoda Muzaffar Husayn Mirzo, beshinchi band esa, undan-da yoshroq 
Muhammad Haydar Mirzo haqida. Qizig‘i shundaki, bandlardagi baytlar 
miqdoridan ham ularning ijtimoiy mavqei va yoshlari o‘rtasida farq borligini 
bilish mumkin. Shu tariqa, qo‘yilayotgan masalaning muhimligi, ta’riflanayotgan 
qahramonlarning shoirga qay darajada yaqinligiga ko‘ra, keyingi bandlarda ham 
baytlar miqdori bir-biridan farqlangan.
Mumtoz so‘z san’atkorlari she’rni shoir “ta’bi”ning ifodachisi, uning 
iste’dodini namoyon etuvchi ko‘zgu deb bilganlar. Qofiya esa uning asli, asosi 
sanalgan. Navoiy soqiynomasida ham qofiyalar misralar ketma-ketligini 
ta’minlab, bir-birini to‘ldirib keladi. SHe’r mazmunini yanada teranroq 
anglatishga, shoir ichki kechinmalarini yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. 
Shuningdek, qofiyalarning “har biri o‘zi mansub bo‘lgan kontekstdagi ma’no 
o‘zgarishlarining bevositasi ifodasi hisoblanadi. Mazmundagi o‘zgarish esa 
misradagi tasvirning oqimi va poetik urg‘u” tushgan so‘zga – qofiyaga ham ta’sir 
etadi. Ayniqsa, raviy bilan tugallangan qofiya misradagi ta’kid ma’nosini 
kuchaytirib, mantiqiy urg‘uni muayyan nuqtaga yig‘adi va fikrning ta’sirchanligi, 
ohangning jarangdorligini kuchaytiradi. E’tiborlisi, soqiynomaning 304 baytida 
qofiyani hosil qilgan ohangdosh so‘zlar qaydli qofiya bo‘lib, raviy bilan 
tugallangan (suubat – uqubat, qaror – firor, visol – muhol, xayl – mayl, nasib – 
g‘arib kabi). Shayx Ahmad Taroziy she’r qofiyasini uch turga ajratib o‘rganar 
ekan, raviy bilan tugallangan qofiyani “asliy qofiya” deya ta’riflagan: “asliy 
ulkim, har lafzekim, qofiyada voqe’ bo‘lur, agar asl vaz’i birla kelsa va hech 
rahguzardin anga tag‘yir va tabdil yo‘l topmag‘on bo‘lsa, ul qofiyani asl 

---

25 
derlar...netokkim, qofiya she’rning aslidur. Qofiyaning asli raviydur”. Shu 
sababdan bo‘lsa kerak, soqiynomada asosan raviy bilan tugallangan qofiyadosh 
so‘zlarga rag‘bat bildirilgan. Soqiynomaning har bir bandi soqiyga murojaat 
bilan boshlangan. Ularda faqatgina “soqiyo” kalimasi keltirilgan: 
Soqiyo, ko‘nglum etar boda havas, 
Lutf qilg‘ilki, erurman bekas. (4, 714) 
Nizomiy soqiynomasida bu “soqiy”, Hofiz SHeroziyda “ketur, soqiy” 
(“bideh, soqiy”), fors-tojik tilida yaratilgan aksariyat soqiynomalarda “kel, ey 
soqiy” (“biyo, soqiy”) shaklida berilgan. E’tiborlisi, yuqoridagi soqiynomalarda 
soqiyga qarata buyruq, undash mazmunlari ustunlik qilsa, Navoiy soqiynomasida 
iltimos, iltijo kabi ma’nolar ifodalangan. 
Navoiy soqiynomasi ulardan tuzilishi, mavzuning qo‘yilishi va ifoda 
usuliga ko‘ra ham farqlanadi. Nizomiy soqiynomasining dastlabki bandida 
shoirning ichki kechinmalari, hayot va o‘lim haqidagi falsafiy qarashlari aks etgan 
bo‘lsa, Hofiz bu dunyoning “fitnakor”ligidan shikoyat qiladi. Navoiy asarni shoh 
Husayn 
Boyqaroga 
bag‘ishlangan 
band 
bilan 
boshlagan. 
Nizomiy 
soqiynomasining II – V bandlari shoirning bobosi Yusuf, Zakiy Muhammad, 
onasining xotirasi, tog‘asi Xoja Umar va bu olamdan o‘tgan yor-birodarlari, 
yaqinlariga bag‘ishlangan. Qolgan bandlarda turli hayotiy-falsafiy masalalar 
yoritilgan. Hofiz esa o‘z asarini shoh Mansurga bag‘ishlagan. Ko‘rinadiki, 
Navoiy soqiynomasi bu jihatdan Nizomiy asariga o‘xshash. Ammo Navoiyda 
har bir bandda ma’lum bir tarixiy shaxs madhiga keng o‘rin berilishidan 
tashqari, zamon va inson taqdiri bilan bog‘liq real hayotiy masalalar ham 
yoritilgan. Ularda qahramonning fe’l-atvori va fazilatlari, hatto ayrim 
kamchiliklariga ham ishora qilinadiki, bu bilan tarixiy shaxs haqida muayyan 
tasavvurga ega bo‘lish mumkin (Chunonchi, “Yana bir keldi Binoiyki funun, 
Kasbida aylamadi man’i junun” yoki “Mir Sadr o‘zni tutub ahli vifoq, Lek ko‘p 
edi Badiiyda nifoq”). Shoh madhining keltirilishi, davrning muvaqqat va 
o‘tkinchiligidan ogoh etish maqsadida turli tarixiy qahramonlar nomi va 
hayotining misol tariqasida ko‘rsatilishiga ko‘ra Hofiz va Navoiy 
soqiynomalarida yaqinlik kuzatiladi. Biroq Hofizda Kayxusrav, Jamshid, 
Kayqubod, Kovus, Nuh, Qorun, Afrosiyob, lashkarboshi Piron, Turon qilichbozi 
SHeda, Faridun, Parviz, Borbad kabi afsonaviy shaxslar talmeh bo‘lib kelsa, 
Navoiy asarida bulardan tashqari Chingizxon, O‘qdoy, Temur, Ulug‘bek kabi 
tarixiy shaxslar nomlari ham keltirilgan. Y.Ishoqovning yozishicha, Navoiy 
soqiynomasi bu jihatdan Jomiyning “Layli va Majnun”dagi soqiyga murojaat 
bilan boshlangan masnaviysiga yaqin turadi. Sababi, unda ham Chingiz va 

---

26 
Temurlarning nomi ko‘rsatilgan. Ammo bu badiiy usul Jomiy masnaviysining 
faqat bir o‘rnida keltirilsa, Navoiy turli ijtimoiy-hayotiy masalalarga munosabat 
bildirish uchun soqiynomaning bir necha o‘rinlarida talmehga murojaat qiladi. 
Masalan, dastlabki bandda Firdavsiy “Shohnoma”si qahramonlarining nomlari 
keltirilsa, Bahodir Sultonga bag‘ishlangan bandda Yofasga ishora qilingan. 
Boshqa bir o‘rinda Mironshoh, Boyqaro ibn Mansur, Qanbar Ali, Mazidbek, 
Sulton Sanjar, Nur Saidbek kabi olamdan o‘tgan amaldor kishilarning nomlari, 
Xusrav Dehlaviy, Sa’diy SHeroziy, Salmon Sovajiy, Anvariy, Xoqoniy, 
Isfahoniy singari fors-tojik adabiyotining yetuk namoyandalari taxalluslari 
talmeh bo‘lib kelgan. Shunga ko‘ra, Navoiy soqiynomasini faqat shoirona 
ilhom, poetik to‘qima mahsuligina emas, tarixiy voqelik, real hayot manzaralari 
badiiy talqin etilgan o‘ziga xos ijod namunasi deb baholash mumkin. 
Darhaqiqat, Navoiy soqiynomada o‘z zamondoshlari obrazini yaratib, ular 
xotirasini abadiylashtirdi, shuningdek o‘z manzumasiga tazkiraviylik, 
manoqibiylik xususiyatlarini singdirdi. 
Soqiynomada fikr, tuyg‘u va ohangning o‘zaro uyg‘unligi, eng avvalo, 
poetik obrazlarning go‘zal ifodasida ko‘rinadi. Yuqoridagi faslda Navoiy 
she’riyatidagi “jom”, “qadah”, “boda”, “sharob” va “may” kabi timsollarning 
bir necha sifatlarini kuzatgan edik. Soqiynomada ham ular o‘ziga xos 
sifatlashlarga ega: “qadahi shohona”, “jomi mayi nob”, “bodai mastona”, “sof 
may”, “qadahi molomol”, “bodai yoquti”, “jomi labolab”, “bodai gulfom”, 
“qadahi shavqangez”, “jomi hiloli”, “mayi farxundaasar”, “mayi gulrang”, 
“oltun sog‘ar”, “jomi diloro”, “gulbo‘y qadah”, “jomi g‘aribona”, “jomi rangin”, 
“jomi zarkor”, “qadahi minoyi”, “jomi jahonbin”, “qadahi aqlzudo”, “qadahi 
sultoniy”, “lojuvardiy qadah”, “jomi Kayoniy”, “jomi Jamshid”, “jomi visol”, 
“qadahi ruhoso”, “qadahi oyinarang”, “jomi daryovash”, “jomi fano”, 
“pahlaviyoyin may”, “bodai ishq”, “bodai havas”, “do‘stlug‘ qadahi”, “to‘la 
paymona”, “otlanur ayog‘” kabi. Albatta, “poetik obrazning tarkibini 
aniqlashtirishda sifatlovchi-epitet munosabati alohida ahamiyat kasb etadi. 
Mazkur poetologik tasvir vositalari, timsolning sajiyasi, badiiylik darajasi va 
dialektik aloqalari tabiatiga aniqlik kiritadi”. Shuningdek, “ijodkor 
dunyoqarashi, iqtidori hamda estetik salohiyatini belgilab beradigan o‘lchov-
mezon hisoblanadi”. Shoir ruhiy to‘lg‘onishlarining rangin tasviri, ko‘ngil 
iztiroblarining yorqin ifodasi, lirik qahramon ma’naviy dunyosining turfa 
manzaralarini aks ettirishda ularning ham o‘ziga xos o‘rni bor. 
Navoiy asarlarida, jumladan, soqiynomada ham tasviriy uyg‘unlikning 
muayyan ko‘rinishlari juda ko‘p va xilma-xildir. Shoir uyg‘unlashtirishda narsa 

---

27 
va hodisalarning faqat rang singari tashqi belgilari bilan cheklanmaydi. Ularning 
hamma jihatlarini – vazifasi, muhiti va vaqtini e’tiborda tutgan holda har bir 
xususiyatdan o‘z o‘rnida samarali foydalanadi. Soqiynoma bandlaridagi ilk 
baytlarda ko‘pincha soqiy, jom, may kabi mazmunan bir-biriga yaqin bo‘lgan 
tushunchalarni keltirish orqali tanosub san’atining go‘zal namunalari yaratilgan. 
Chunonchi, 
Soqiyo, jomi jahonbin olgin, 
Ichiga bodai rangin solgin. (4, 692)
Baytda soqiy, jom, boda timsollari o‘zaro mutanosiblikni hosil qilgan. 
“Tanosub san’atining o‘ziga xos tomonlaridan biri shundaki, – deb yozadi olim 
Y.Ishoqov, – u ko‘pincha boshqa she’riy san’atlar bilan qo‘shilgan holda 
keladi”. YA’ni “bir qator san’atlarning to‘g‘ri tatbiq etilishi bevosita 
tanosubning talablari bilan bog‘langan”. “Jomi jahonbin”, ya’ni jahonni 
ko‘rsatuvchi jom ramzi vositasida qadimgi Eron hukmdori Jamshidning 
afsonaviy jomiga ham ishora qilingan. Bu esa, talmeh san’atidir. “Jom”ni 
“jahonbin”, “boda”ni “rangin” sifatlari bilan birgalikda ifodalash esa, sifatlash 
sanaladi. “Jahonbin” – “rangin”, “olgin” – “solgin” so‘zlarining qofiyadosh 
bo‘lib kelishi zulqofiyatayn san’atini hosil qiladi. Ko‘rinadiki, soqiyga xitob 
qilingan baytlarda bir necha badiiy-tasviriy vositalar va san’atlar o‘zaro 
uyg‘unlashgan.
Soqiynomaning har bir bandini shoir unda ta’riflanayotgan shaxs yoki 
hodisaga e’tiborni tortuvchi o‘ziga xos tamsillar bilan boshlagan. Jumladan, 
Suhayliyga bag‘ishlangan band “Soqiyo, jomg‘a quy maydin sel, May xurshidu 
aning jomi suhayl”, Jomiy haqidagi band “Soqiyo, jom ketur daryovash Ki 
zamone bo‘layin daryokash”, Sayyid Hasan Ardasherga tavsifiga bag‘ishlangan 
band “Soqiyo, tut quyubon jomi fano, To ko‘raykim, nedur anjomi fano”, 
Pahlavon Muhammadga bag‘ishlangan band “Soqiyo, pahlaviyoyin may tut, 
Pahlaviy lahn ila ko‘nglungni ovut”, ishq ta’riflangan band “Soqiyo, kel menga 
tut bodai ishq Kim erur xilqatim aftodai ishq”, shoirning ijodkor do‘stlariga 
bag‘ishlangan band “Soqiyo, do‘stlug‘ni ko‘rguzgil, Do‘st koni qadahi 
yetkuzgil”, hayot bo‘lgan qalam ahli ta’riflangan qism “Soqiyo, ayla to‘la 
paymona, Manga tutqil qadahi shukrona”, soqiynomaning so‘nggi bandi esa 
“Soqiyo, bazm ishidin bo‘ldi farog‘, Tutqil emdi manga otlanur ayog‘” deb 
boshlangan. Bunday xususiyat soqiynomaning barcha bandlari uchun 
xarakterlidir. 
Bundan 
tashqari, 
soqiynomaning 
ayrim 
o‘rinlarida 
Navoiy 
qahramonlarning nomlarini aynan tilga olmay, ularning fazilatlariga ishora qilib 

---

28 
o‘tadi. Y.Ishoqov bunday o‘rinlarda tasvir nihoyatda yuksak darajaga 
ko‘tarilgan bo‘lib, muammo ko‘rinishiga yetib qolganini alohida ta’kidlaydi va 
asarning Badi’uzzamonga bag‘ishlangan II bandidan quyidagi baytni misol 
tariqasida keltiradi: 
Shohi Jamqadr zamon ichra badi’, 
Har badi’ ishda makon ichra rafi’. (4, 684) 
Bunday misollar soqiynomada ko‘plab uchraydi. Jumladan, 
Bir shafi’iduru ul pok sifot 
Kim, muammoda chiqarmishdur ot. (4, 718) 
“Shafi’” so‘zining “himoyachi”, “vositachi” ma’nolariga diqqat qilinsa, 
“Majolis un-nafois”dan bu ta’riflanayotgan ijodkorning Mir Husayn Muammoiy 
ekani oydinlashadi: “Mir Husayn Muammoiy − Nishopurdindur. Shahrda (Hirotda 
− M.A.) tahsil qildi. Oncha hamida axloq va pisandida atvori borkim, sharhidin 
qalam tili va qalamzan ilgi ojizdur va valoyat osori holidin va fano namudori 
zotidin huvaydodur. Mir xizmatlarida bir tifl ta’limin iltimos qilib ermishlar va 
shogirdi andinkim, tufuliyat muqtazosidur, o‘qumoqqa kohilliq qilmish bo‘lg‘ay. 
Mir bir azizg‘a iltimos qilibdurlarkim, shogirdining atosig‘a aytg‘aykim, o‘g‘lig‘a 
muloyimat bila nasihat qilsun. Ammo qilmag‘aykim, tifl bilg‘aykim, bu Mir 
qoshidin ekandurkim, nogoh ko‘ngilginasi Mirdin og‘rimag‘ay. Mundoq tariyqi 
ko‘pdur”... (9, 381). Shu tariqa, tazkirada Mir Husayn Muammoiyning “pok sifot” 
egasi, komil axloq sohibi ekani, shuningdek muammo ilmida ham shuhrat tutgani 
alohida e’tirof etilgan: “... va muammo fanining latofat va nozukligin ul yerga 
yetkurdikim, andin o‘tmak mumkin emas, va hukm qilsa bo‘lurkim, bu yo‘lni 
band qildi” (9, 381). Bu haqda “Boburnoma” muallifi ham shunday yozgan: 
“Yana Mir Husayn Muammoiy edi. G‘olibo muammoni oncha hech kim aytg‘on 
emas. Hamisha avqoti muammo fikrig‘a masruf ekandur”.
R.Orzibekovning yozishicha, “soqiynomalarning uslubi uchun xarakterli 
bo‘lgan xususiyatlardan biri shundaki, shoir o‘zining turli masalalarga 
munosabatini yalang‘och xulosalar tarzida emas, balki xilma-xil tarixiy, hayotiy 
voqea-hodisalarni dalil sifatida keltirish orqali ifoda qiladi”. Shu sababli ham 
soqiynomalarda talmeh san’ati alohida mavqe egallaydi. “Al-mo‘jam”ga ko‘ra, 
talmeh san’ati “balog‘at egalari nazarida gapni cho‘zishdan ko‘ra maqbulroqdir”. 
Dastlabki bandda shoir dunyoning o‘tkinchiligi, uning har daqiqasini g‘animat 
bilish haqida fikr yuritar ekan, o‘z xulosalarini Sharq xalqlari adabiyotida mashhur 
bo‘lgan tarixiy va afsonaviy qahramonlarning nomlarini keltirib, dalillaydi. 
Bunday ifoda usuli tasodifiy emas, albatta. Navoiygacha yaratilgan bir qator forsiy 
soqiynomalarda shunday xususiyat ko‘zga tashlangan. Ayonki, Firdavsiy 

---

29 
“Shohnoma”sida ham tasvirlangan afsonaviy qahramonlar oddiy kishilardan ko‘ra 
ko‘proq umr kechirib, shohona tantanalar va bazmi jamshidlarga guvoh 
bo‘lishgan. Dunyoning o‘tkinchi istaklari yo‘lida, toj-taxt, zeb-ziynat ilinjida 
jangu jadallar olib borishgan. Ammo: 
Ham Kayumars ila Hushang qani? 
Ikkiga toj ila avrang qani! 
Qani Jamshidu Afridun oxir, 
Birini qo‘ydimu gardun oxir! 
Ne Kayoniy boru ne Sosoniy,
Ne Skandar dog‘i ne Ashkoniy. 
Qolmadi Rustam ila Som dog‘i,
Yazdijurd o‘ttiyu Bahrom dog‘i. (4, 683) 
“Navoiy lirikasining badiiy qimmati, shoir poetik mahoratining o‘ziga xos 
xususiyati, o‘ziga xos qirralari uning tasvir vositalari doirasida ulardan 
foydalanish san’atkorligida yana ham konkret namoyon bo‘ladi”. Soqiynomada 
talmeh san’atini qo‘llashda muayyan tartib, fikriy izchillik va qo‘yilayotgan 
masalalarning mazmun-mohiyatiga alohida ahamiyat berilgani diqqatga 
sazovordir. Asarning ilk bandida 20 ga yaqin tarixiy va afsonaviy shaxslarning 
nomlari talmeh bo‘lib keladi. Shoir o‘z qarashlarini dastlab Kayumarsning nomini 
keltirib dalillagan. “Tarixi muluki Ajam”da yozilishicha, “Ajam tarixida fors 
salotinini to‘rt tabaqa qilibdurlar. Burung‘i tabaqa peshdodiylardur va alar o‘n bir 
kishidurlarkim, avval saltanat qilibdurlar. Tarix ulamosi ittifoqi bila birovkim 
avval saltanat qildi. Kayumars erdi”. Shuningdek, asarda Kayumars barcha 
afsonaviy qahramonlardan ko‘p umr ko‘rgan (“va tarix ahli ittifoqi bila Kayumars 
zamonidin Zahhok zamonig‘acha ming yilg‘a yaqin bor”), tarixda birinchi marta 
mamlakatdagi podshohlik tartib-qoidalarini joriy qilgan (“har taqdir bila 
podshohlik qoidasi burun yo‘q erdi. Bu qoidani ul tuzdi”) va shaharlar bunyod 
etgan (“dag‘i avval kishikim shahr bunyod qildi ul erdi”) hukmdor sifatida 
tavsiflangan (8, 604). Hushang esa Kayumarsning nabirasi bo‘lib, saltanatning 
valiahdi edi (“Dag‘i Simyok o‘g‘li Hushangkim nabirasi erdi, valiahd qilib, 
vafosiz jahong‘a vido‘ etti”). Hushang haqida Navoiy yana quyidagicha ma’lumot 
bergan: “Xiradmand va odil podshoh erdi... Va dod va adl jihatidin ani peshdod 
dedilar...podsholig‘i qirq yil erdi. Va tajarrud va taqvo tariqi bila o‘tkardi” (8, 
605). Ko‘rinadiki, Kayumars, Hushang nomlarining soqiynomada muayyan 
ketma-ketlik asosida tartiblanishi Navoiy yashagan davrlarda ham mashhur 
bo‘lgan qadimgi afsona, rivoyat va naqllar, tarixiy ma’lumotlar va ularning 
mazmuni bilan bevosita bog‘lanadi. Biroq shoir afsonaviy qahramonlarning 

---

30 
nomlarini keltirishda real voqelik ifodasi, hayotiylik va aniqlik tamoyillariga 
tayanadi. Shu sababli, badiiy tasvir mazmunining shoir dunyoqarashi, fikriy va 
hissiy olamidagi to‘qimalar bilan o‘zaro uyg‘unligi o‘quvchini asarda 
yoritilayotgan voqea-hodisalarning haqqoniyligiga ishontira oladi. YA’ni 
soqiynomada talmeh bo‘lib kelgan afsonaviy qahramonlar haqidagi qarashlar 
“Tarixi muluki Ajam”dagi ma’lumotlar bilan qiyoslansa, masalaning mohiyati 
yanada oydinlashadi. Soqiynomada dunyo ne’matlariyu hoyu havaslarining 
arzimasligi talmeh usuli bilan bir-bir ta’kidlangan. Shu ma’noda, Navoiy Husayn 
Boyqaroga murojaat qilib, bu olamning lazzatlariga ortiqcha hirs qo‘ymaslikni, 
qisqa umrda xalq manfaati va adolatni ko‘zlab yashamoq lozimligini uqtiradi: 
Mulki kishvar eliga dod ayla, 
Adl ila ikkisin obod ayla. (4, 683) 
Demak, adolat – ham shoh, ham mamlakat, ham xalq taqdirini belgilovchi 
bosh asos. Shu sababli, Navoiy soqiynomasida ham an’anaviy odil shoh obraziga 
e’tiborni tortgan. 
Navoiy soqiynomasi shoir shaxsiyati, ruhiy olami, zamon va zamon ahliga 
munosabatini bilishda ham g‘oyatda muhim manba sanaladi. 
Ma’lumki, ishq tushunchasisiz mumtoz adabiyotni, jumladan, Navoiy 
ijodini ham tasavvur etib bo‘lmaydi. Borliqning asosi ham – ishq, tiriklik tayanchi 
ham – ishq, vujudni turli illatlardan poklaguvchi, qalbni jilolantiruvchi, ruhni oliy 
maqomga ko‘taruvchi ham – u. Soqiynomada ham ishq ana shu mazmunda talqin 
qilingan. Chunki boda – ishqu muhabbat ramzi: 
Soqiyo, kel menga tut bodai ishq 
Kim, erur xilqatim aftodai ishq. (4, 711) 
Mumtoz adabiyotda “ishq insonni ma’rifatga olib boradigan qudrat, insonni 
moddiy asosdan poklovchi, xoli etuvchi muqaddas olov, solik vujudini kuydirib, 
ruhini musaffo etuvchi o‘t” timsoli sifatida ham talqin qilinadi. Alisher Navoiy 
“Lison ut-tayr” dostonida “Ishq vodiysining sifati”ni keltirib, shunday yozadi: 
“Ishq barqi xonumonni kuydurur, Xonumon yo‘qkim, jahonni kuydurur” (9, 270). 
“Mahbub ul-qulub” asarida esa ishq “shu’layedur so‘zanda, xoshoki ko‘p jonu 
ko‘ngul bo‘lg‘on va barqedur furo‘zanda, ko‘p jonu ko‘ngul ashi’asida kul 
qilg‘on” (9, 496) deb ta’riflanadi. Soqiynomada ham ana shunday ishq vasf 
etilgan:
Bodakim, og‘zig‘a har kim olg‘ay, 
Paykari xirmanig‘a o‘t solg‘ay. 
Tokim, ul o‘tqa o‘zumni toshlay, 
Dardi ishqim o‘tidin so‘z boshlay.(4, 711) 

---

31 
Tasavvufda junun – ko‘ngilni barcha o‘tkinchi o‘y-xayollardan forig‘ etib, 
faqat ma’shuqa yodi bilan bog‘laydigan, oshiqni ruhiy hurlikka, ma’naviy huzur-
halovatga yetkazuvchi ilohiy jazba holini anglatadi. Junun mumtoz she’riyatda 
erku ma’rifat, rostgo‘yligu adolatni shior qilgan, ozod qalbli, isyonkor ruh egasi – 
rindning kayfiyatini ham ifoda etadi. Chunki u ham ishq bilan bog‘langan:
Chun junun ishq ila bo‘ldi damsoz, 
Asray olg‘aymu kishi ko‘nglida roz... 
Dedimu, vah, demagay erdim kosh, 
Kim demas so‘zni o‘zum qildim fosh... (4, 712) 
Akademik A.Qayumov mazkur misralar keltirilgan bandni “Navoiyning o‘z 
baxtsiz muhabbati to‘g‘risidagi hikoya... (“Sevginoma II”)” deb baholagan. 
Darhaqiqat, “Kim nelar qildi meni zorg‘a ishq” deya zorlanarkan, shoir “buti 
sho‘xe”, ya’ni sho‘x bir go‘zalning beparvoligi, bevafoligi hamda hijron va 
ayriliqdan shikoyat qiladi. Lirik qahramonning bu haqdagi fikr-qarashlari hayotiy, 
real mazmunga ham egadek tasavvur uyg‘otadi. Chunki yor sog‘inchi, visol 
umidi, “hajr shiddati”, “hijron dardi”ni so‘zlarkan, shoir mana bunday deydi: 
O‘tti bu zorlig‘img‘a ikki yil, 
Har zamonin ikki yil chog‘lig‘ bil. (4, 711) 
Shu tariqa, soqiynomaning ushbu – XVIII bandida Navoiy tarjimai holi, 
shaxsiyati, ichki kechinmalari poetik bo‘yoqlarda nihoyatda yorqin va hayotiy 
tasvirlangan: 
Dardu ranjim haddu g‘oyatdin ko‘p, 
Marazim bo‘ldi nihoyatdin ko‘p... 
To ishim o‘lmak ila tutti qaror, 
Bo‘ldi boshimdin attibog‘a firor... (4, 713) 
Bu fikrlarni “Xazoyin ul-maoniy” “Debocha”sida keltirilgan quyidagi 
ma’lumotlar bilan taqqoslasak, masalaning mohiyati o‘z-o‘zidan ayon bo‘ladi: 
“Bu bandag‘a yosh ulg‘ayg‘an chog‘da za’fe yuzlandi, va ul za’f rishtasi za’flig‘ 
paykarimg‘a andoq chirmandi... Holo mizojim istiqomatdin munharifu badanimda 
necha marazi muxtalifdur va atibbo ilojimdin ojizu ma’zul ahibbo mijozimdin 
mutaajjibu malul” (1, 17). 
Ma’lumki, Navoiyning shoh Husayn Boqaro bilan o‘zaro samimiy, do‘stona 
munosabatlari xususida bir qator asarlarida ma’lumotlar mavjud. Jumladan, 
“Debocha”da ham Husayn Boyqaro yozgan maktubdan “bu nav’ savdovu vasvos 
xayolig‘a qolmakim, biz hech holda sening holingdin g‘ofil emas erkandurbiz, 
ammo bu holdin sen g‘ofilu ko‘nglumizdin hargiz yoding zoyil ermas erkandur” 
so‘zlarini keltirib, bundan “ko‘nglumga o‘zga quvvat kirdi va ta’bimg‘a o‘zga 

---

32 
javdatu jalodat hosil qildi”(1, 18), – deydi shoir. Soqiynomada bu nihoyatda jonli 
badiiy ifoda etilgan: 
Men bo‘lub umr ila jondin navmid, 
Shoh berib vasl ummidig‘a navid. 
Yana bu so‘z bila jone topibon, 
Bir dam o‘lmakdin amone topibon... (4, 713) 
Ushbu she’riy parchada tanosub va tazod badiiy san’atlari fikrning 
ta’sirchanligini oshirgan bo‘lsa, quyidagi baytda shoir soqiyga yuzlanarkan, o‘z 
his-tuyg‘ularini ishtiqoq san’ati vositasida ifodalaydi: 
Tut g‘arib un bila paymona manga, 
Ko‘rguzub xulqi g‘aribona menga. (4, 714) 
“G‘arib un” – shikasta, xasta, siniq ovoz. Bu orqali “olam ahli”dan “vafo” 
ko‘rmagan (“Olam ahlida chu yo‘q ahli vafo”) lirik qahramonning “zoru 
bekaslig”i (“Zoru bekasligimni shevan etay”) teranroq anglashiladi. Zero “Navoiy 
asarlari lug‘ati”da izohlanishicha, “g‘arib” so‘zi bechora, notavon, xo‘rlangan, 
tahqirlangan kabi ma’nolarni ham bildiradi. Ammo mumtoz adabiyotda, jumladan, 
Navoiy she’riyatida ham “g‘arib” timsoli kengroq ma’noga ega. I.Haqqulning 
yozishicha, “tasavvuf axloqida g‘ariblik tuyg‘usi shunday bir ichki qal’adirki, 
unda ishq, iymon, poklik, g‘urur, donolik kabi o‘nlab kamyob insoniy xislatlar 
daxlsiz asraladi. Bu “qal’a” ko‘ngilni bid’at va xurofotdan muhofaza etadi”. 
“Xulqi g‘aribona” esa tashqi dunyoga o‘z imtiyoz va ehtiyojlaridan kelib chiqib 
nazar tashlaydigan, ezguligu saxovat, vafoyu sadoqat, haqiqatu adolat kabi 
olijanob fazilatlar egasi bo‘lgan, jafoyu jabr, xiyonatu razolat, kizbu riyodan yiroq 
chinakam komil insonning axloqiy qiyofasini aks ettiradi. Shu sababli, lirik 
qahramon sobit ishonch bilan bunday deydi: 
Bu sifat sohibi men basdurmen, 
Bevafolar kibi ermasdurmen (4, 716).
Ko‘rinadiki, mazmun-mohiyati, kompozitsion qurilishi, qofiyalanish tarzi 
va boshqa qator poetik xususiyatlari Navoiy soqiynomasining o‘ziga xos 
jihatlarini dalillaydi. Asar muayyan tarixiy voqea ta’sirida yaratilgani, shoir 
yashagan davr va zamon ruhini o‘zida aks ettirgani bilan ham alohida ahamiyatga 
ega. Unda badiiy tasvir vositalari buyuk mutafakkir dunyoqarashi, ruhiy va fikriy 
olami, shuningdek boshqa ayrim asarlarida keltirilgan ma’lumotlar bilan uyg‘un 
tarzda aks ettirilgan. Shakl va mazmunning o‘zaro muvofiqligi, shoir 
shaxsiyatining nozik qirralari yorqin ifoda etilgani asarning qiziqarli va 
ta’sirchanligini ta’minlaydi. Badiiy mukammal, g‘oyaviy yuksak, falsafiy jihatdan 
teran bo‘lgan ushbu asar nafaqat o‘zbek, balki Sharq mumtoz she’riyatida ham 

---

33 
hayotiyligi, voqea-hodisalarning jonli tasvirlanishi, tarixiy shaxslarning ruhiy-
psixologik qiyofasini haqqoniy aks ettirgani, qolaversa turkiy she’riyatda mazkur 
janr taraqqiyotida muhim o‘rin tutgani bilan ham ajralib turadi. Umuman, 
soqiynoma mutafakkir shoirning teran tafakkuri, tasavvur va taxayyul dunyosi, 
she’riyatining yangi qirralarini inkishof etgan, iqtidori, mahorati va yuksak 
talantini namoyon qilgan betakror asardir.