Qarshi davlat universiteti adabiyotshunoslik kafedrasi navoiyshunoslik
Download 1.73 Mb. Pdf ko'rish
|
NAVOIYSHUNOSLIK MAJMUA - 2022-2023, kunduzgi, sirtqi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Internet saytlari 6. www.ziyo-net.uz 7. www.literature.uz 8. www.kutubxona.uz 6-mavzu
- “Farhod va Shirin”da soqiy obrazi.
Adabiyotlar:
1. Sirojiddinov Sh. Yusupova D. Davlatov O. Navoiyshunoslik. Darslik. – T.: “Tamaddun”, 2018. – 518 b. 2. Авазназаров О. Алишер Навоий ижодида соқий образи талқинлари. – Қарши: Насаф, 2021. – 132 б. 3. Комилов Н. Хизр чашмаси. – Т.: Маънавият. – 320 б. 4. Мадаев О. Навоий суҳбатлари. – Т.: Маънавият. – 248 б. 5. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2-jildlar /Mas’ul muharrir Sh.Sirojiddinov. – T.: Sharq, 2016. Internet saytlari 6. www.ziyo-net.uz 7. www.literature.uz 8. www.kutubxona.uz 6-mavzu: “Farhod va Shirin”ni sharhlab o‘qitish. Reja: 1. “Farhod va Shirin”ning tadqiq tarixi. 2. “Farhod va Shirin”da soqiy obrazi talqinlari. 37 “Farhod va Shirin”da soqiy obrazi. “Xamsa” dostonlari ichida “Farhod va Shirin” nisbatan ko‘proq tillarga (jumladan, rus, ukrain, ozarbayjon, nemis, venger) tarjima qilingan. Albatta, dostonning badiiy obrazlarga boyligi, poetik jihatdan jozibadorligi buning asosiy sabablaridan. Shunday ekan dostondagi yetakchi obrazlar biri – soqiy atroflicha tadqiq etilishi maqsadga muvofiq. Doston jami 54 bobdan iborat bo‘lsa, ularning 47 bobida ushbu obraz ishtirok etadi. Bu soqiy obrazining qo‘llanilish salmog‘iga ko‘ra “Farhod va Shirin” “Xamsa”dagi boshqa dostonlardan yaqqol ustunlikka ega ekanini ko‘rsatadi. Soqiy obrazini dostonda qo‘llanilish o‘rni va maqsadiga ko‘ra uch guruhga ajratish mumkin: a) uch bobning (VII, XXXVI, XLIX) nasriy shakldagi sarlavha qismida kelib, ularni badiiy quvvatlantirgan; b) 47 bobning (VI–LIV) yakuniy qismida ikki baytli soqiynomalarni shakllantirishga xizmat qilgan; v) o‘nta holatda ana shu 47 bobning boshqa turli o‘rinlarida muayyan vazifalar bajargan. Ushbu obraz barcha holatlarda yuksak mahorat bilan ishlangan bo‘lib, har bir o‘rinda unga muayyan badiiy vazifa yuklanganini ko‘rish mumkin. “Hayratu-l-abror”da ushbu timsol faqat “soqiy” va “soqiyi gulchehra” shakllarida qo‘llangan bo‘lsa, “Farhod va Shirin”ning sarlavha qismlarida uni “duosi piyolasining soqiylari”, “davri hasud soqiysi”, “ajal soqiylari”, soqiynoma baytlarda esa “soqiy”, “ey soqiy”, “soqiyo” ko‘rinishlarida, boshqa o‘rinlarda “soqiyi gulchehra”, “mahvash soqiy”, “soqiyi dahr”, “soqiyi vahdat” shakllarida uchratish mumkin. Bu esa mazkur obrazning mazmun-mohiyati “Farhod va Shirin” ancha kengroq ekanidan darak beradi. Soqiy obrazi, asosan, boblar yakunidagi ikki baytli soqiynomalarda kelgani sababli ushbu jihatga kengroq e’tibor qaratish o‘rinli. Soqiynomalarning dostonda egallagan o‘rni ham uch xil: a) muqaddima boblarning oltitasida (VI–XI); b) asosiy qismga kiruvchi o‘ttiz to‘qqiz bobda (XII–LIII); v) ikkita xotima bobda (LIII–LIV). Avvalo, ushbu obrazning muqaddima boblardagi o‘rni va mohiyati xususida. Mazkur obraz ilk bor dostonning VI bobida keltiriladi va bob so‘ngidagi soqiynoma tarkibida qo‘llanadi: Kel, ey soqiyki, tushmish jonima jo‘sh, Ketur bu iki yodi birla bir qo‘sh; Alar ishqida no‘sh aylab iki jom, Tutay Jomiy mayi madhin saranjom (6/327). Ushbu bob ulug‘ xamsanavislar – Nazomiy va Dehlaviy haqida bo‘lib, soqiynomaning dastlabki bayti shunga ishora sifatida bobni xulosalasa, ikkinchi bayti shoirning kayfiyati va istaklarini bayon qilgan holda keyingi – VII bobning mazmuniga ishora qiladi. Demak, keyingi bob mavlono Abdurahmon Jomiy madhida. VII bobning ham kirish, ham yakuniy qismida soqiy obrazi ishtirok etadi. Bob so‘ngidagi soqiynoma faqatgina bobni xulosalash vazifasini bajaradi. Unda, shuningdek, Navoiy Jomiyni dayr piri sanab, uning qo‘lidan may ichishini ta’kidlaydi: Keturgil, soqiy, ul jomi kiromiy Ki, tutsun rindlar sarxayli Jomiy. 38 Chu piri dayr may qildi havola, Icharmen gar erur gardun piyola (6/330). Ushbu o‘rinda Navoiyning hayot yo‘li, ya’ni Jomiy bilan ustoz-shogirdlik munosabatlariga ham ishora bor. Shoir Jomiyni haq yo‘liga kirgan oshiqlarga ilohiy ma’rifat sirlarini o‘rgatuvchi piri komil deb bilgan. Hatto uning rahnamoligida naqshbandiya tariqatiga kirgan. Shu sababli ham soqiynomaning ikkinchi baytida shoir “Agar dayr piri – Jomiy osmonni piyola qilib, may tutsa ham ichaman”, deydi. Bu orqali Navoiy, avvalo, ustozining ilmi naqadar keng ekaniga ishora qiladi, qolaversa, ilm o‘zlashtirishda o‘z qobiliyatini yuqori baholaydi. Navbatdagi bob mazmuniga ko‘ra, Navoiy dostonning asosiy voqealarini yozishga kirishishdan oldin Jomiydan fotiha oladi. Shu sababli ushbu bob so‘ngidagi soqiynomada ham Jomiyga ehtirom ko‘rsatadi: Ketur, soqiy, qadah xilvatda bir dam. Chu kelturdung eshikni bog‘la mahkam. Chu Jomiydan yetishti buyla kome, Aning yodi bila tut bizga jome (6/337). IX bobda shoir o‘zidan avvalgi xamsanavislarning ishlariga baho beradi. Bob so‘ngida odatdagidek soqiynoma keladi: Keturgil, soqiy, ul sham’i duraxshon, Demay sham’i duraxshon, mehri raxshon Ki, mehr etgach ayon tog‘ uzra anvor, Chiqay tog‘ uzra men ham Ko‘hkanvor (6/345). Ushbu o‘rinda soqiyga murojaat qilgan shoir Farhod singari tog‘ ustiga ko‘tarilishni istayotganini aytadi. Ko‘rinadiki, IX bob so‘ngidagi soqiynoma avvalgilaridan farqli ravishda bobni xulosalash vazifasini ham, yoki o‘zidan keyingi bob mazmuniga ishora vazifasini ham bajarmaydi. Chunki navbatdagi bob sulton Husayn madhida. Ushbu soqiynomada shoir o‘zini Farhodga qiyoslashi bejizga emas. Bu bilan Navoiy shavq dostonini yozishga kirishishdan oldin o‘quvchini Farhodning Arman yurti bilan bog‘liq ishqiy sarguzashtlariga tayyorlab boradi. Shoh G‘oziy madhidagi X bob so‘ngida soqiydan armani sharob so‘ralishini ham xuddi shunday baholash mumkin: Ketur, soqiy, sharobi armanisoz, Tut oni shoh madhin aylab og‘oz. Qil avval no‘shu berkim, men qilay no‘sh, Qo‘sh ichsang tutki, men dog‘i ichay qo‘sh (6/350). Qolaversa, mazkur bobda shoir sulton vasfidan so‘ng uning huzuridagi mahvash soqiy haqida so‘z ochadi. Saodat mahvashi bo‘lgan ushbu soqiy bazmlarda doimo podshohga hayot ziloli bilan to‘la jom tutadi. Navoiy bob so‘ngida ana shu mahvash soqiydan Shirindan darak beruvchi armanisoz sharob so‘raydi. Ushbu o‘rinda soqiyning sharobni qo‘sh tutishi, shoirning esa qo‘sh ichishi ham bejizga emas. Bu holat X-XI boblarning hukmdor va uning valiahd shahzodasi haqidagi qo‘sh boblar ekaniga ham ishora qiladi. Badiuzzamon Mirzoga bag‘ishlangan XI bob yakunidagi soqiynomada shoir shahzodadan judoliqda juda mahzun ekanini aytadi: Ketur, soqiy, qadah xurshedini bot, Ichay shahzoda yodi birla, hayhot! Ki hajridin aning mahzunmen asru, 39 Bo‘lay behushkim, majnunmen asru (6/354). Demak, muqaddima boblardagi soqiynomalar mazmunan Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy, Husayn Boyqaro, Badiuzzamon Mirzo kabi salaflar hamda zamondoshlar bilan aloqador bo‘lib, ular lirik xotima, keyingi bobga ishora, dostonning asosiy qismlaridagi voqealarga o‘quvchini tayyorlash, bundan tashqari, shoirning istak va kayfiyatini bayon qilish vazifalarini bajaradi. Dostonning asosiy qismida keluvchi boblar tarkibidagi soqiynomalarda shoir soqiy obrazining bor imkoniyatini ishga soladi. Ushbu obraz, asosan, soqiynomalarni shakllantiradi va boblarni bir-biriga uzviy bog‘lab boradi. Lirik chekinish, lirik xotima tarzida kelgan soqiynomalar shoirning aqliy va hissiy kechinmalari, voqelikka subyektiv munosabatini yuksak emotsiya bilan aks ettirishga xizmat qiladi. Dostonning asosiy voqealari XII bobdan boshlanadi. Chin hoqoni farzand ko‘radi va mamlakatda to‘yu tomosha boshlanib ketadi. Soqiynoma esa bob mazmuniga mos ravishda uni yakunlaydi: Ketur, soqiy, chekib yirlar uchun un, Manga to‘ydin ulush ber, jomi gulgun. Meni Chin ahli yanglig‘ mayparast et, To‘lo chiniy ayog‘lar birla mast et (6/360). XIII bob Farhodning ilm talabida bo‘lishi, dunyoning bor bilimlarini egallashi hamda ko‘ngliyu ko‘zi, tiliyu so‘ziyu o‘zi pok darajasiga yetishi haqida. Bob yakunida shoir soqiydan dard beruvchi sharob so‘raydi: Ketur, soqiy, sharobi dardparvard Ki, bo‘ldi ko‘nglumiz parvardai dard. Boshimg‘a dard chekmastin burun tig‘, Bu dam bazmi nishoti aylagil big‘ (6/366). XIV bobdan boshlab o‘n to‘rt yoshga kirgan Farhod ishq vodiysiga qadam qo‘yadi. Shu sababli uning “yigitlik gulshanida qayg‘u tikanlari yuz ko‘rgizadi”. Xoqon esa bu qayg‘uni bartaraf qilish choralarini izlay boshlaydi. Bobdagi soqiynoma esa navbatdagi bob mazmuniga ishora qiladi: Ketur, soqiy, manga jomi mayi nob, Bu soatkim muhayyo bo‘ldi asbob Ki, gardun yetti qasridur vafosiz, Jahonning to‘rt fasli ham baqosiz (6/372). Bu bilan shoir insonning hayot yo‘li jahonning to‘rt faslidek o‘tkinchi ekanini ta’kidlaydi. XV-XVI boblarda ana shu to‘rt fasl to‘rt qasr ko‘rinishida badiiy gavdalantiriladi. Ushbu boblarda Farhod Boniy, Moniy, Qoran kabi mohir san’atkorlardan ma’rifat hosil qiladi. XVII bobdagi voqealar ham shu qasrlar bilan bog‘liq holda kechadi. Har uchala bob yakunidagi soqiynomalar muallif kechinmalarini doston voqealariga uyg‘unlikda namoyon qilishga xizmat qiladi. Keyingi bob voqealariga ko‘ra, xoqon xonlik tojini Farhodga topshirmoqchi bo‘ladi. Biroq Farhod toju taxtni inkor qiladi. Bob so‘ngidagi soqiynoma istig‘no, ya’ni ehtiyojsizlik maqomidagi Farhodning kechinmalarini ifoda etadigan shoh bayt darajasiga ko‘tariladi: Ketur soqiy, manga bir jomi shohi Ki, bo‘lg‘ay g‘am sipohining panohi. Qadah shahlig‘din ortuqdur ko‘zumga, 40 Qilay zulm, elga qilg‘uncha o‘zumga (6/408). Navbatdagi bobda ham xoqon namoyish etgan bemisl xazinaga Farhod ehtiyoj sezmaydi, bu xazinani nazarga ilmaydi. Natijada bu xazina ichida Farhod o‘zini haqiqiy o‘zlikka yetkazuvchi, ya’ni tavhid maqomiga ko‘tarilib, ma’shuq bilan birlashishda bir vosita bo‘lgan ko‘zguga duch keladi. Bu aslida molu dunyodan yuz o‘girgan Farhodning ko‘ngil ko‘zgusida yor jilva qila boshlashi edi. Shundan so‘ng u tavhid maqomining mashaqqatli yo‘liga qadam qo‘yadi va uzoq safarga otlanadi. XX bob yakunida shoir soqiyga murojaat qilib, devlarni band qiluvchi, ajdaholarni o‘ldiruvchi jom tutishini so‘raydi: Kel, ey soqiy, ki o‘tti aysh chog‘i, Manga tut emdi otlonur ayog‘i. Dimog‘imdin olib bir jom ila hush, Meni qil devbandu, ajdahokush (6/420). XXI bobda Farhod Suhaylo g‘origa boradi. Undan umr ajdahosi va nafs devini yengish sirlarini o‘rganadi. Navbatdagi boblarda ajdaho hamda devni yengadi. Voqealar rivojida Farhod Xizrni uchratib, undan tilsimni yengish siridan saboq oladi. Tilsimni bartaraf etgan Farhod Suqrotdan o‘zlikni mahv etib haqiqiy mahbubga yetish yo‘llarini o‘rganadi. Ushbu boblarning barchasida soqiynomalar voqealarga mos ravishda boblarni xulosalash vazifasini bajaradi. XXVI bobda Farhod Chinga qaytadi. Xazinadagi sandiqni qayta ochib, ko‘zguga nigoh tashlaydi. “Hayrat tog‘i anga hulyai namoyish va jilvai oroyish” qiladi. Shirinning jamoli ko‘zgusini ko‘zgu jamolida ko‘rgan Farhod hayrat maqomiga ko‘tariladi va behush bo‘lib yiqiladi. Uni bu maqomga ham olib chiqqan muallif endi soqiyga yuzlanib, foniylik haqida so‘z ochadi: Ketur soqiy, sharobi oshiqona Ki, bo‘lmishmen xirad birla fasona. Meni ishqu fano bazmida xos et, Xirad ranju balosidin xalos et (6/475-476). Demak, Farhod navbatdagi bobdan boshlab fano maqomi sari yo‘l oladi. Ko‘rinadiki, soqiynomalar asar qahramonlarining maqomot darajalarini bosib o‘tishiga ham ishora qiladi. Bu jarayon safar motivi hamda yo‘l xronotopi bilan uzviy bog‘liqlikda kechadi. Soqiynomalar esa ko‘pgina holatda bosh qahramonning navbatdagi safari, qadam qo‘yadigan yo‘li xususida ma’lum bir ishoralar beradi. Jumladan, XXVII bobdagi soqiynoma quyidagicha: Ketur, soqiy, Muhiti bodai ol, Bu daryo ichra sog‘ar zavraqin sol. Erur g‘am bahrida jismi haqirim, Hamul zavraq bila bo‘l dastgirim (6/482). Ushbu o‘rindagi “Muhiti boda”, ya’ni “sharob dengizi” Farhodning navbatdagi yo‘li dengiz bilan bog‘liqligiga, sharobning “ol” – qizil ekani esa bu safarda ko‘pgina yo‘qotishlar, talafotlar bo‘lishidan darak beradi. Farhodning fano – yo‘qlik manziliga qo‘ygan qadami ana shunday yo‘qotishlar bilan boshlanadi. Soqiy obrazi esa bunday og‘ir safarni tasvirlayotgan shoirning qo‘lidan tutadi, unga taskin beradi. Muallif u bilan go‘yo hamnafas, hamfikr bo‘ladi. Unga ma’naviy yordam va madad beradi. Shoirning soqiyga ilohiy ko‘makchiga iltijo qilgandek kuchli pafos bilan murojaat qilishi o‘quvchiga munojotdek tuyuladi. 41 Keyingi boblarda Chin xoqoni lashkari chiqqan falaksimon kemalarni fano nahangi yutadi. Daryosimon qayiqlar yo‘qlik dengizi tubiga ketadi. To‘fonda qo‘shin va barcha yaqinlaridan ajralib qolgan Farhodni dengiz to‘lqinlari Yaman kemasi bilan uchrashtiradi. Dastlab Yaman kemasi bir parcha taxta ustidagi Farhodni muqarrar halokatdan qutqarsa, keyin esa Farhod Yaman kemasini qaroqchilardan qutqarib qoladi va kemada Arman yurti haqida eshitadi. Fano maqomiga qadam qo‘ygan Farhod yana bir qancha sinovlarni boshdan kechiradi. Tog‘ bag‘rini yorib ariq ochadi, qasr bunyod qiladi, Xusravga asir tushib, Salosil qo‘rg‘onida tutqinda saqlanadi. Albatta, bu sinovlarni ramziy talqin etish ham mumkin. Mazkur boblarning barchasida soqiynomalar muntazam qo‘llanib kelinadi. Ular gohida bobni xulosalash, gohida keyingi bobga ishora qilish, shuningdek, muallifga ruhiy madad berish vazifalarini o‘taydi. Asarning XLIV–XLVI boblari yaxlit bir kompozitsiyani hosil qilib, ularda Shopur vositachiligida Shirin va Farhod bir-birlari bilan maktub almashadilar. Shu sababli XLVI bob yakunidagi soqiynoma har uchala bobning xulosasi vazifasini bajaradi. Navbatdagi boblarda Xusrav Farhodni mahv etish uchun tadbir izlaydi. Nihoyat bir hiylagar kampirni topadi. Farhodning kampir bilan uchrashuvi fano vodiysidagi yana bir sinov edi. Ana shu sinovlarda tobora o‘zligini (nafsini) mahv etib borgan Farhod nihoyat Haqni topadi: Tutub soqiyi vahdat jomi tavfiq, Nasibi ayladi Haq rohi tahqiq. Baqo shahrida sultonliqqa yetti, Haqiqat mulkida xonliqqa yetti (6/707). LII bobga taalluqli ushbu tasvirlarni bob yakunidagi soqiynoma to‘la ravshanlashtiradi, ya’ni Farhodning fano maqomiga ko‘tarilgani yaqqol ayon bo‘ladi: Ketur soqiy, manga jomi fano ber, Nechakim oni sipqorsam, yano ber! Magar qilg‘ay meni bu jom payvast, Alar yanglig‘ fano tufrog‘ig‘a past! (6/717) Demak, asosiy qismga kiruvchi boblar tarkibidagi soqiynomalarda soqiy obrazi tasavvufiy timsol sifatida Farhodning talab, ishq, ma’rifat, istig‘no, tavhid, hayrat, faqru fano maqomlarini bosib o‘tishida yo‘l boshlovchi piri komil, ma’naviy madadkor o‘laroq gavdalanadi. Xotima boblar Husayn Boyqaroning o‘g‘illaridan biri Shoh G‘arib Mirzo madhi, shuningdek, shoir dostonni nihoyasiga yetkazishga g‘ayrat ko‘rsatgani haqida bo‘lib, ushbu boblar yakunidagi soqiynomalar ayni boblar mazmuniga hamohang bo‘lgani holda dostonning asosiy qism voqeliklaridan butunlay uziladi. Xulosa qilib aytganda, dostonda Navoiy soqiy obrazi vositasida, asosan, soqiynomalarni shakllantiradi. Turkiy adabiyotda ilk bor soqiynomalarni dostonlar tarkibida maromiga yetkazib qo‘llaydi va poetik usul o‘laroq bor imkoniyatini yuzaga chiqaradi. Shu sababli faqat soqiynomalarning o‘zi tizimli ravishda, diqqat bilan o‘qilsa ham dostonning butun mazmunini anglash mumkin. Download 1.73 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling