Qarshi davlat universiteti adabiyotshunoslik kafedrasi navoiyshunoslik

Reja: 
1. Navoiy masnaviylari xususida. 
2. Shoir qasidalari talqinlari.
Navoiy o‘zbek tilida bitta qasida (“Hiloliya”) yozgan bo‘lsa, forsiy tildagi qasidalari 
sanog‘i o‘ntaga boradi. “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida forsiy qasidalami nomma-nom 
tilga olib, ularning matla’ini keltiradi. Shoirning forsiy qasidalariga alohida ahamiyat 
berilishi bejiz emas: katta ijtimoiy-falsafiy ma’nolar, keng qamrovli xulosa va 
umumlashmalami ifodalaydigan qasidalar yozish ancha-muncha shoirning qo‘lidan 
kelmas edi. Shoirona mahorat va teran tafakkur, katta hayotiy tajriba va chuqur bilim, 
latif taxayyul va orifona jo‘shqin qalb sohibi bo‘lganligi hamda forsiy tilda falsafiy-
irfoniy jihatdan vetuk qasidalar yaratganlar juda kamsonli b o‘lib, ulardan Xoqoniy 
Shervoniy “Xalloq ul-maoniy” (yangi ma’nolar yaratuvchi), Anvariy Abivardiy esa 
“qasida payg‘ambari” kabi yuksak unvonlarga sazovor bo‘lishgan. Navoiyning forsiy 
tildagi qasidalari ikki turkumga: “Sittai zaruriya” (“Olti zarurat”) va “Fusuli arbaa” 
(“To‘rt fasl”)ga ajratilgan. “Sittai zaruriya” olti qasidadan iborat bo‘lib. Alisher Navoiy 
ularning mavzusi haqida “Muhokamat ul-lug‘atayn”da shunday yozadi: “Bu oiti qasida 
hamd va na’t va sano va mav’izotdur va ahli tasavvuf va haqiqat tili bila nui’rifat”. 
“Sittai zaruriya”ning debochasiga ko‘ra. bu iurkum 1497-yilda tartib berilgan bo‘lib, uni 
tuzishga Navoiyni awal ustozi Jomiy, uning vafotiaan so‘ng esa Sulton Husayn Boyqaro 
ilhomlantirgan. 
Majmuadagi birinchi qasida “Ruh ul-quds” (“Muqaddas ruh”) deb atalib, 132 
baytni o‘z ichiga oladi. Qasidaning yozilgan sanasi matn tarkibida ta’rix yo‘li bilan 
hijriy S95, milodiy 1491-yil deb ko‘rsatib o‘tilgan. Qasidada ilohiy tavhid: olamning 
yagonaligi, yagona abadiy va azaliy borliq, Yaratganning qudrat va azimati, zarradan 

---

12 
koinotgacha uning izmida ekanligi vahdat ul-vujud ta’limoti asosida talqin etilgan. Unda 
olam yaxligi holda yakka-yu yagona Parvardigor qudrati bilan yaratilganligi va ana shu 
Ruhi mutlaqning tajalliysi tufayli mavjudlik topishi va uzluksiz harakatda bo‘lishi 
ta’kidlangan. Qasida dasturiy muqaddimaviy xarakterga ega. Unda Alloh - olam 
aloqadorligining barcha sabablari ruhning olti quvvasi bilan bog‘liqligiga e’tibor qaratiladi. 
“Ruh ul-quds” tuzilishiga ko‘ra to‘liq qasida bo‘lib, mazmun-mohiyatiga ko‘ra uni shartli 
ravishda o‘n ikki qismg‘a ajratish mumkin. Birinchi qism nasib (kirish)dan iborat bo‘lib, 9 
baytni o‘z ichiga oladi. Unda Ilohiy qudratga umumiy ta’rif beriladi. Qasida quyidagi bayt bilan 
boshlanadi: 
Zihy ba xomai qudrat musavviri asliyo, 
Hazor naqshi ajib har zamon az o‘ paydo. 
(Mazmuni: Ashyolarga surat beruvchi (Allohning) qudrat qalamiga tasannokim, 
Har zamon undan minglab ajoyib naqshlar paydo bo‘lgay). 
Hamdning “xomai qudrat” (qudrat qalami) iborasi bilan boshlanishi bejiz emas. Hadisda 
keltirilishicha, Muhammad alayhis-salomga nozil bo‘lgan ilk surada “O‘qing! Rabbingiz esa 
Karamlidir. U insonga qalam bilan (yozishni) o‘rgatdi” mazmunidagi oyatlar bor (“Alaq” surasi, 
3-4-oyatlar). “Musavvir” so‘zi ham Allohning go‘zal ismlaridan biri bo‘lib, dastlabki 
misradayoq Parvardigorning uch sifati — Ilmi, Qudrati va Yaratuvchanligi hamd etilgan. 
Ko‘rinadiki, shoirning so‘z tanlashi asl manba - Qur’oni karim oyatlari asosida bo‘lsa ham, 
qo‘llanilishida shoirona mahorat iymonli insonning kechinmalari va irfoniy dunyoqarash 
asoslari bilan omuxta bo‘lib, ajoyib so‘z san’ati namunasini vujudga keltirgan. 
“Ruh ul-quds”ning ikkinchi qismida (10-28-baytlar) aytilishicha, Alloh olamni 
yaratgach, odamni ham yaratdi va ulug‘ martaba berdi. Odam jismi mo‘jizaviy mukammal qilib 
yaratildi, odam jismining tuzilishi bilan olam tuzilishi orasida yaqinlik bor. Odamdagi har a’zo - 
asab, qon aylanishi, yurak, hissiy a’zolar barchasi Alloh qudrati mo‘jizasi, ammo bular orasida 
ikki narsa: aql va ko‘ngil insonni mumtoz etadigan ulug‘ mo‘jizalardir. Uchinchi qismdan